İBNÜ’z-ZEYYÂT el-KELÂÎ

Ebû Ca‘fer Ahmed b. el-Hasen b. Alî el-Kelâî (ö. 728/1328)

Kıraat âlimi, mutasavvıf.

Müellif:

650 (1252) yılı civarında Mâleka’ya (Malaga) bağlı Beles’te (Beleş, Belleş, Belliş, Vélez) doğdu. İbnü’l-Cezerî kendisini ayrıca Hamevî nisbesiyle de zikreder. Ebû Ca‘fer İbnü’t-Tabbâ‘ er-Ruaynî’den kırâat-i seb‘a tahsil etti; Ebû Ali Hüseyin b. Ali Ahvas el-Fihrî’den de kıraat ilminde faydalandı ve icâzet aldı. Dayısı Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali el-Mezhicî, Ebü’l-Hasan Fazl b. Fazîle el-Meâfirî, Ebü’l-Fazl İyâz b. Muhammed, İbn Ebü’r-Rebî‘, İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî gibi âlimlerden çeşitli ilimlerde istifade etti. Ebü’l-Hasan Fazl b. Fazîle el-Meâfirî’den tasavvuf terbiyesi aldı. Kendisinden Belleş kadısı olan oğlu Ebû Bekir, Ebû Abdullah Muhammed b. Câbir el-Vâdîâşî gibi şahsiyetler kırâat-i seb‘a okudu. Belleş Camii hatibi olan İbnü’z-Zeyyât sık sık Gırnata’ya (Granada) gidip gelmiş; onun bu ziyaretleri ilmî ilişkiler, toplumun kendisine duyduğu ihtiyaç, bizzat sultanın daveti, bazı melikler arasında elçilik görevi yapmış olması gibi sebeplerle açıklanmıştır (, I, 295). 17 Şevval 728’de (25 Ağustos 1328) Belleş’te vefat etti.

Ebü’l-Kāsım b. İmrân, İbnü’z-Zeyyât’ın parlak bir edip, çeşitli ilimlerde söz sahibi bir âlim sayıldığını ve bu ilimlerin çoğunda manzum eserler verdiğini belirtmiş, Ebü’l-Kāsım’ın bu değerlendirmesini nakleden Zehebî de onun üstün ahlâk sahibi bir kişi olduğunu söylemiştir. Burhâneddin İbn Ferhûn ise İbnü’z-Zeyyât’ın güzel ahlâk, parlak hitabet ve ibadete düşkünlük gibi niteliklerinden söz etmiş; Kur’an tecvidi konusundaki üstünlüğüne, fıkıh, Arap dili ve edebiyatı, aruz, tefsir gibi alanlarda söz sahibi olduğuna işaret etmiştir.

Eserleri. İbnü’z-Zeyyât’ın çeşitli konularda telif ettiği eserlerden yalnız birinin günümüze ulaştığı bilinmektedir. Onun kaynaklarda zikredilen başlıca eserleri şunlardır:

1. Leẕẕâtü’s-semʿ fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. Manzum bir eser olup Şâtıbî’nin aynı konudaki Ḥırzü’l-emânî adlı kasidesinin benzeridir.

2. el-Meşrebü’l-aṣfâ fi’l-meʾrebi’l-evfâ. Akaide dair 1000 küsur beyitlik bir eserdir (a.g.e., I, 289; İbn Ferhûn, I, 196).

3. Üssü mebne’l-ʿilm ve reʾsü (üssü) maʿne’l-ḥilm. Kelâm ilmine mukaddime mahiyetindedir.

4. en-Nefḥatü’l-vesîme (eṣ-Ṣafḥatü’l-vesîme, es-Sefḥatü’l-vesîme) ve’l-minḥatü’l-cesîme. İtikad, fıkıh usulü, fürû ve tasavvufla ilgili dört ana konuyu ihtiva etmektedir.

5. Raṣfü nefâʾisi’l-leʾâlî ve vaṣfü arâʾisi’l-meʿâlî. Nahve dair bir eserdir.

6. Ḳāʿidetü’l-beyân ve żâbıṭatü’l-lisân. Arap diliyle ilgilidir.

7. el-Maḳāmü’l-maḫzûn fi’l-kelâmi’l-mevzûn. 1000 küsur beyitlik bir manzumedir (, I, 289; İbn Ferhûn, I, 196).

8. Taḥṣîlü’l-ḥaḳīḳa fî tafṣîli’ṭ-ṭarîḳa. Tasavvufa dair 1019 beyitlik kasîde-i tâiyye olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Hacı Mahmud Efendi, nr. 3912, 28 varak).

İbnü’z-Zeyyât’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Naẓmü’s-sülûk fî şiyemi (resmi)’l-mülûk, el-Müctene’n-naḍîr ve’l-muḳtene’l-ḫaṭîr, el-ʿİbâretü’l-vecîze ʿani’l-işâre, el-Leṭâʾifü’r-rûḥâniyye ve’l-ʿavârifü’r-rabbâniyye, Lehcetü’l-lâfıẓ ve behcetü’l-ḥâfıẓ, Taḫlîṣü’d-delâle fî telḫîṣi’r-Risâle, Cevâmiʿu’l-es̱er ve’l-ʿinâyât fî ṣavâdiʿi’l-ʿiber ve’l-âyât, Ḳurretü ʿayni’s-sâʾil ve buġyetü nefsi’l-âmil (siyere dair manzum bir eser), Şüẕûrü’ẕ-ẕeheb fî ṣudûri (ṣurûmi)’l-ḫuṭab, Fâʾidetü’l-mülteḳıṭ ve ʿâʾidetü’l-muġtebiṭ, ʿUddetü’l-muḥiḳ ve tuḥfetü’l-müsteḥiḳ, el-Vaṣâye’n-niẓâmiyye fi’l-ḳavâfi (fi’l-fevâʾidi)’s̱-s̱ülâs̱iyye, ʿUddetü’d-dâʿî ve ʿumdetü’l-vâʿî, ʿAvârifü’l-kerem ve ṣılâtü’l-iḥsân (ṣıfâtü’l-iḥsân) fîmâ ḥavâhü’l-ʿayn min leṭâʾifi’l-ḥikem min ḫuluḳı’l-insân, Şerefü (Şürûḳu)’l-mefâriḳ fi’ḫtiṣâri Kitâbi’l-Meşâriḳ, Şerefü’l-bahâr fi’ḫtiyâri Meşâriḳı’l-envâr.


BİBLİYOGRAFYA

, III, 1490-1491.

, I, 287-296.

a.mlf., el-Ketîbetü’l-kâmine (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1983, s. 34-37.

, I, 195-197.

, I, 47-48.

İbn Nâsırüddin, Tavżîḥu’l-Müştebih (nşr. M. Naîm el-Araksûsî), Beyrut 1414/1993, I, 501.

, I, 121-122.

, I, 302-303.

, I, 60-61.

, II, 1045, 1305, 1548, 1966.

, I, 107.

, I, 67, 235, 318; II, 16, 42, 47, 48, 91, 95, 129, 154, 223, 404, 431, 538, 659, 710.

Abdülvehhâb b. Mansûr, Aʿlâmü’l-maġribi’l-ʿArabî, Rabat 1406/1986, IV, 273-277.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 246-247 numaralı sayfalarda yer almıştır.