İBN VÂFİD

Zilhicce 398’de (Ağustos 1008) doğdu; Tuleytula’nın (Toledo) köklü ailelerinden birine mensuptur. Batı literatüründe adı Abenguefit, Albenguefit, Abennufit, Abel Nufit ve Abencenif olarak geçer. Geleneğe göre önce dinî ilimler okudu; özellikle fıkıh alanında belli bir seviyeye ulaştıktan sonra Kurtuba’ya (Córdoba) giderek hekim Ebü’l-Kāsım ez-Zehrâvî’nin derslerine devam etti (İbnü’l-Ebbâr, II, 551). Tıpta daha çok Galen’in (Câlînûs), eczacılıkta ise Dioskorides’in eserleri üzerinde yoğunlaştığı anlaşılmaktadır (Sâid el-Endelüsî, s. 83-84). Felsefeye de yakın ilgi duyan İbn Vâfid’in bu konudaki çalışmaları günümüze gelmediğinden Aristo ve diğer filozofların doktrinleri hakkındaki düşüncelerini öğrenmek mümkün değildir. Ancak Latin Ortaçağı’nda “Abenguefit philosoph” diye anılmasına bakarak bu alanda önemli bir yere sahip olduğu söylenebilir. Öte yandan kaynaklarda İbn Vâfid’in zamanımıza ulaşmamış el-Mecmûʿ fi’l-filâḥa adlı tarım bitkilerine dair zengin muhtevalı eserinden övgüyle bahsedilmesi botanik alanında da başarılı olduğunu göstermekte ve Zehrâvî’nin yanından Tuleytula’ya dönüşünde Emîr Me’mûn b. Zünnûn’un onu sarayının bahçesindeki süs bitkilerini düzenlemek üzere görevlendirmesi de bunu kanıtlamaktadır. Ayrıca kaynakların ondan vezir diye söz etmesine bakılırsa bu görevin bahçe mimarlığının ötesinde önemli bazı devlet hizmetlerini de kapsadığı ileri sürülebilir. İbn Vâfid’in, besinlerle tedavisi mümkün olan hastalara ilâç verilmemesi ve eğer gerekiyorsa birleşik ilâçlar yerine basitleriyle yetinilmesi, zorunlu durumlarda ise ancak terkibinde az madde bulunan birleşik ilâçların tercih edilmesi şeklindeki tavsiyesi tıp tarihçilerinin dikkat çektiği önemli bir tedavi yöntemidir (İbn Ebû Usaybia, s. 496). İbn Vâfid 10 Ramazan 467’de (29 Nisan 1075) Tuleytula’da vefat etti.

Eserleri. 1. Kitâbü’l-Edviyeti’l-müfrede. Müellifin yirmi yılda yazdığı bu kitap, Diskorides ile Galen’in basit ilâçlarla ilgili eserlerinin bir sentezi mahiyetindedir. İlâçlar, vücutta meydana getirdikleri sıcaklık, soğukluk, yaşlık ve kuruluk gibi özellikleri dikkate alınarak eser dört bölüm (derece) şeklinde düzenlenmiş ve her bölüm kendi içinde dört kısma ayrılarak tanıtılmıştır. Emîr Ebü’l-Hasan Ali b. Mücâhid’e ithaf edilen eser Ortaçağ’da Katalanca, Latince ve İbrânîce’ye çevrilmiş, XIII. yüzyıla ait olan Katalanca çeviri L. Faraudo de Saint Germain tarafından yayımlanmıştır (Bercelona 1945). Millás Vallicrosa’ya göre Latince ve İbrânîce çevirilerine ait neşirler eksiksiz durumdaki Katalanca tercümeden yapılmış özet mahiyetindedir (el-Müʾerriḫu’l-ʿArabî, s. 176). Kitap Luisa Fernanda Aguirre de Cárcer tarafından iki cilt halinde yayımlanmıştır. I. cilt eserin geniş bir tanıtımı ile İspanyolca çevirisinden, II. cilt Arapça metinden oluşmaktadır (bk. bibl.).

2. Kitâbü’l-Visâd fi’ṭ-ṭıb. İnsan vücudunda baştan ayağa kadar her organda ortaya çıkabilecek hastalıklara karşı kullanılan ilâçların terkip, tarif ve faydalarını konu almaktadır. Eserin bilinen tek nüshası Escurial Library’de (nr. 833) kayıtlı olup Londra’da Wellcome Historical Medical Library’deki (Or. 185) nüsha bunun özeti mahiyetindedir. Eser, Camilo Alvarez de Morales tarafından 1976 yılında Granada Üniversitesi’nde doktora tezi olarak neşre hazırlanmış ve İspanyolca’ya tercüme edilmiştir. Tezin Arapça metin dışındaki bölümleri yayımlanmıştır (El Libro de la almohada de Ibn Wāfid de Toledo, Toledo 1980).

İbn Vâfid’in ayrıca el-Mecmûʿ fi’l-filâḥa, Mücerrebât fi’ṭ-ṭıb, Kitâbü Tedḳīḳi’n-naẓar fî ʿileli ḥasseti’l-baṣar, Kitâbü’l-Muġīs̱ adlı eserleri kaynaklarda zikredilmektedir. İbn Vâfid banyo ile tedaviye dair bir risâle de yazmış olup Latince tercümesi mevcuttur (De balneis sermo, Venice 1553).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Vâfid, Kitâbü’l-Edviyeti’l-müfrede (nşr. L. F. Aguirre de Cárcer), I-II, Madrid 1995.

Sâid el-Endelüsî, Ṭabaḳātü’l-ümem (nşr. L. Şeyho), Beyrut 1912, s. 83-84.

İbnü’l-Kıftî, İḫbârü’l-ʿulemâʾ (Lippert), s. 225-226.

İbnü’l-Ebbâr, et-Tekmile, Kahire 1966, II, 551.

İbn Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 496.

Brockelmann, GAL, I, 638; Suppl., I, 887.

Sarton, Introduction, s. 728.

M. Ullmann, Die Natur- und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden 1972, s. 443-444.

Abdülmecîd Na‘naî, el-İslâm fî Ṭuleyṭula, Beyrut, ts. (Dârü’n-nehdati’l-Arabiyye), s. 255-257.

J. Vernet, “Ibn Wāfid”, DSB, XIV, 112-113.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), III, 326.

“Kitâbü’l-Visâd li’bn Vâfid, mülaḫḫaṣ li-risâleti duktûrâh” (trc. Hikmet Ali Üveysî), el-Müʾerriḫu’l-ʿArabî, XIII, Bağdad 1980, s. 171-188.

Camilo Alvarez de Morales, “Nuevos datos Sobre al-Kitāb al-Wisād. EI Manuscrito or. 185 de la Wellcome Historical Medical Library”, Miscelanea de Estudios Arabes y Hebraicos, XXIX-XXX, Granada 1980-81, s. 53-60.

J. F. P. Hopkins, “Ibn Wāfid”, EI² (İng.), III, 962-963.

Zerâ Yemînî Kāişî, “İbn Vâfid”, DMBİ, V, 45-46.