İBN ZİYÂD el-ABSÎ

Trablusgarp’ta doğdu ve daha sonra Tunus’a yerleşti. Abs kabilesine mensuptur; Arap asıllı olmadığına dair bir rivayet bu kabilenin mevâlîsinden olabileceğini akla getirmekte, soy zincirinde sadece babasının adının kaydedilmesi de bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Söz konusu Abs kabilesi, aynı adla anılan birkaç kabileden muhtemelen Gatafân’ın kolu olup Kuzey Afrika fetihleri sırasında bir kısmı bu bölgede yerleşti. Ebû Ömer Hâlid b. Ebû İmrân et-Tücîbî et-Tûnisî’den ders alan İbn Ziyâd ilim tahsili için Hicaz ve Irak’a gitti. Mâlik b. Enes, Leys b. Sa‘d, Süfyân es-Sevrî ve İbn Lehîa gibi âlimlerden hadis dinledi. İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾı ile Süfyân es-Sevrî’nin el-Câmiʿu’l-kebîr ve el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’ini rivayet etti. İbn Ziyâd, İmam Mâlik’in görüşlerini Kuzey Afrika’da tanıtarak açıklayan ve esaslarını belirleyen ilk âlimdir. Devlet adamlarından uzak duran ve kadılık teklifini reddeden İbn Ziyâd, kendisini öğretim faaliyetine verip aralarında Esed b. Furât, Sahnûn, Ebû Amr Bühlûl b. Râşid el-Kayrevânî, Mûsâ b. Muâviye es-Sumâdıhî, Ebû Semüre Şecere b. Îsâ el-Meâfirî et-Tûnisî gibi Mâlikî mezhebinin Kuzey Afrika’da yayılmasında büyük rol oynayan âlimlerin bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Özellikle mezhebin en önemli iki temsilcisi Sahnûn ve Esed’in yetişmesine büyük katkısı oldu. 183 (799) yılında Tunus’ta vefat etti ve şehrin Türk Pazarı diye anılan mevkiinde defnedildi.

Hadis rivayetinde sika, hâfız ve emin gibi vasıflarla nitelendirilen İbn Ziyâd fıkıh alanında da devrinin otoritelerindendi. Sahnûn’a göre İfrîkıye ulemâsı arasında fıkha hâkimiyet ve takvâ bakımından bir benzeri yoktu. Kayrevan halkı aralarındaki ihtilâflarda İbn Ziyâd’ın görüşüne başvururdu. Mâlik’in usulünü esas almakla birlikte zaman zaman onunkinden farklı bazı görüşleri benimsemesi veya ictihadlarda bulunmasından mezhep taassubuna kapılmadığı anlaşılmaktadır (meselâ bk. Muvaṭṭaʾü’l-İmâm Mâlik, neşredenin girişi, s. 9-10).

İbn Ziyâd’ın el-Muvaṭṭaʾ rivayeti, mezhebin İfrîkıye’deki iki merkezinden biri olan Tunus’ta ilk nüveyi oluşturmuştur. el-Muvaṭṭaʾ rivayetlerinin ve hatta İfrîkıye’de telif edilen kitapların ilki olması muhtemel görülen bu eserin günümüze ulaşan bir parçası, Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer tarafından tahkik edilerek Muvaṭṭaʾü’l-İmâm Mâlik: Ḳıṭʿa minhü bi-rivâyeti İbn Ziyâd adıyla neşredilmiştir (Tunus 1978; Beyrut 1980, 1981, 1982, 1984). Bu parçada, Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî’nin el-Muvaṭṭaʾ rivayetinde “Kitâbü’ḍ-Ḍaḥâyâ”, “Kitâbü’ẕ-Ẕebâʾiḥ”, “Kitâbü’ṣ-Ṣayd” ve “Kitâbü’l-ʿAḳīḳa” başlıkları altında toplanan konulara tekabül eden on beş bab bulunmaktadır. İbn Ziyâd’ın rivayeti diğer rivayetlere kıyasla Mâlik’in görüşlerine daha çok yer vermekte ve dolayısıyla usule dair bazı mâlûmat da ihtiva etmektedir. İbn Ziyâd’ın İmam Mâlik’ten dinlediği alışveriş, nikâh ve talâk konularına dair hadisleri ihtiva eden Ḫayrun min zînetih adlı bir eseri daha vardır. Kaynaklarda belirtildiğine göre Sahnûn, bu eserin aslının İbn Eşres’e ait olduğunu ve İbn Ziyâd tarafından anlam bakımından rivayet edildiğini söylemiştir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Ziyâd el-Absî, Muvaṭṭaʾü’l-İmâm Mâlik: Ḳıṭʿa minhü bi-rivâyeti İbn Ziyâd (nşr. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer), Beyrut 1984, neşredenin girişi, s. 9-83.

Ebü’l-Arab, Ṭabaḳātü ʿulemâʾi İfrîḳıyye ve Tûnis (nşr. Ali eş-Şâbbî – Nuaym Hasan el-Yâfî), Tunus 1985, s. 220-223.

Ebû Bekir el-Mâlikî, Riyâżü’n-nüfûs (nşr. Beşîr el-Bekkûş – Muhammed el-Arûsî el-Matvî), Beyrut 1403/1983, I, 234-237.

İbn Abdülber, el-İntiḳāʾ, Kahire 1350, s. 60.

İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, I, 524.

Şîrâzî, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ, s. 152.

Sem‘ânî, el-Ensâb, III, 108.

Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik, I, 326-329.

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam (Atâ), IX, 85.

Zehebî, Târîḫu’l-İslâm: sene 181-190, s. 304.

Safedî, el-Vâfî, XXI, 119.

İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, s. 192-193.

İbn Kunfüz, el-Vefeyât (nşr. Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1971, s. 145.

el-Ḥulelü’s-sündüsiyye, I, 692-695, 702.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 60.

Sezgin, GAS, I, 465.

Tâhir Ahmed ez-Zâvî, Târîḫu’l-fetḥi’l-ʿArabî fî Lîbyâ, Trablusgarp 1972, s. 193-195.

Ali Refîî, “İbn Ziyâd”, DMBİ, III, 639-640.