İBŞÎHÎ

790’da (1388) Mısır’da Muhâfazâtülgarbiyye’ye bağlı Mahalletülkübrâ’nın İbşûye (Ebşûye) köyünde doğdu. Babası köyün hatibi idi. Burada başladığı öğrenimini civar köylerden Nehrâriye’de sürdürdü. Kahire’de Celâleddin el-Bülkīnî’nin derslerine devam ederek fıkıh ve tefsir okudu. Babasının vefatından sonra onun görevini üstlendi. 814’te (1412) hacca gitti. İbrâhim b. Ömer el-Bikāî 838’de (1434), ʿUnvânü’z-zamân fî terâcimi’ş-şüyûḫ ve’l-aḳrân adlı eserini tamamlamak için Mahalletülkübrâ’ya gelerek onunla görüştü. İbşîhî 850 (1446) yılından sonra ve büyük bir ihtimalle 854’te (1450) vefat etti. Hayatı için yegâne kaynak olan eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿin müellifi Sehâvî onu nahiv bilmemek ve i‘rab hatası yapmakla suçlamıştır. Aynı zamanda şair olan İbşîhî’nin, düşüncelerini şiir ve hikâyelerle düzgün biçimde anlatmasını bilen bir edip olduğu kaydedilmektedir.

Eserleri. İbşîhî, ansiklopedik bir antoloji niteliğindeki el-Müsteṭraf fî külli fennin müsteẓraf adlı eserinin mukaddimesinde daha önceki müelliflerin âdâb, vaaz, hikmet, tarih, ahbâr, hikâye, nükte ve şiir türü birçok örnek topladıklarını, bunların her birinin bu türlerden yalnız biriyle ön plana çıktığını, kendisinin ise yukarıdaki türlerin en güzel örneklerini bir araya getirdiğini söyler. İbşîhî eserini hazırlarken İbn Abdürabbih’in el-ʿİḳdü’l-ferîd’i ile Zemahşerî’nin Rebîʿu’l-ebrâr’ından faydalandığını ifade eder. Ancak eseri diğer bazı kaynaklarla karşılaştırıldığında onun adını zikretmediği başka eserlerden de yararlandığı anlaşılır. Mes‘ûdî’nin Mürûcü’ẕ-ẕeheb’i, Ebû Ali el-Kālî’nin el-Emâlî’si, Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin Ḥilyetü’l-evliyâʾsı, İbn Ebû Rendeka et-Turtûşî’nin Sirâcü’l-mülûk’ü, İbn Hamdûn’un et-Teẕkiretü’l-Ḥamdûniyye’si, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Telḳīḥu fühûmi ehli’l-es̱er ʿuyûni’t-târîḫ ve’s-siyer’i, Edebü’l-eẕkiyâʾ ve aḫbâruhüm’ü, İbn Seb‘în’in Şifâʾü’ṣ-ṣudûr’u, Zekeriyyâ el-Kazvînî’nin ʿAcâʾibü’l-maḫlûḳāt’ı ve Demîrî’nin Ḥayâtü’l-ḥayevân’ı bunlar arasında zikredilebilir. Müellifin, dönemindeki ansiklopedik eser yazma akımının etkisinde kalarak düzenlediği el-Müsteṭraf seksen dört bölüme ayrılmıştır. Kitabın muhtevasını şu başlıklar altında toplamak mümkündür: İslâm’ın esasları, mânevî hayat (akıl, aşk, kazâ ve kader), maddî hayat (yiyecekler ve içecekler, müzik, kadın, evlilik), siyasî ve içtimaî hayat (sultan, devlet idaresi, yargı, vezirlik), âdâb-ahlâk, edebiyat-ilim (hikmet, belâgat, şiir, fıkralar), tarih-coğrafya ve değişik konular (hayvanlar, madenler, dünyadaki hârikalar, denizler). İbşîhî bu konuları işlerken önce ilgili âyet ve hadisleri zikretmiş, ardından konu hakkında tarihî bilgi vermiştir; ayrıca şiir ve hikâyeler nakletmiş, zaman zaman araya kendi şiirlerini de serpiştirmiştir. el-Müsteṭraf, IX ve X. (XV ve XVI.) yüzyılların zevkine uygun biçimde düzenlenmesi, herkesin anlayabileceği bir dille kaleme alınmış olması gibi sebeplerle yazıldığı günden beri ilgi çeken bir eser olmuştur.

el-Müsteṭraf’ın ilki 1267’de (1851) olmak üzere Bulak’ta dört ve ilki 1277’de (1866) olmak üzere Kahire’de on iki baskısı yapılmıştır. Ayrıca Beyrut’ta Abdullah Enîs et-Tabbâ‘ (1401/1982), Müfîd Muhammed Kumeyha (1403/1983), Abdüllatîf Sâmir Beytiyye (1415/1995), Dervîş el-Cüveydî (1416/1996) ve Muhammed Hayr Tu‘me el-Halebî (1419/1998) tarafından ikişer cilt ve İbrâhim Sâlih’in tahkiki ile üç cilt (Beyrut 1999) halinde yayımlanmıştır. G. Rat’ın Fransızca’ya çevirerek metniyle beraber neşrettiği eserin (Paris-Toulon 1899-1902) “ʿAcâʾibü’l-maḫlûḳāt” adlı 73. bölümü ayrıca Fransızca’ya tercüme edilmiştir (Paris-Beyrut, ts.). el-Müsteṭraf’ın ihtisarları da yapılmış olup bunların basılmış olanları şunlardır: Circîs Şâhîn, el-Müstaḳlef mine’l-Müsteṭraf (Beyrut 1864); Muhammed Abdüllatîf el-Hatîb, el-Muḫtâr mine’l-Müsteṭraf (Kahire 1960) (diğer muhtasarlar için bk. Brockelmann, GAL [Ar.], VI, 210). Eser Lübbî Mehmed Efendi (ö. 1166/1753) tarafından Esne’t-tuhaf fî tercemeti’l-Müstetraf adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (Osmanlı Müellifleri, II, 12). Ekmekçizâde Ahmed Efendi’nin yaptığı tercümeyi Sahaflar Şeyhizâde Esad Efendi gözden geçirmiş ve kitap Mahmûdü’l-eser fî tercemeti’l-Müstetrafi’l-müste’ser ismiyle yayımlanmıştır (I-II, İstanbul 1261-1263).

İbşîhî’nin kaynaklarda Aṭvâḳu’l-ezhâr ʿalâ ṣudûri’l-enhâr ve Teẕkiretü’l-ʿârifîn ve tebṣıratü’l-müstebṣırîn adlı iki eserinden daha söz edilmektedir. İkinci eserin Şam’da Mektebetü’l-Esedi’l-vataniyye’de (Edeb, nr. 24, 3195) bir nüshası bulunmaktadır. Müellifin kompozisyon ve mektup yazma usulüne dair bir eser telifine başladığı, fakat bunu tamamlayamadığı rivayet edilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

İbşîhî, el-Müsteṭraf fî külli fennin müsteẓraf (nşr. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘) Beyrut 1401/1982, neşredenin girişi, I, 19-27; a.e. (nşr. Müfîd Muhammed Kumeyha), Beyrut 1403/1983, neşredenin girişi, I, 5-14; a.e. (nşr. Abdüllatîf Sâmir Beytiyye), Beyrut 1415/1995, neşredenin girişi, I, 1-10; a.e. (nşr. Dervîş el-Cüveydî), Sayda-Beyrut 1416/1996, neşredenin girişi, I, 5-7; a.e. (nşr. İbrâhim Sâlih), Beyrut 1999, neşredenin girişi, I, 5-12.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, VII, 109; IX, 47.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1674.

Osmanlı Müellifleri, II, 12; III, 25.

Serkîs, Muʿcem, I, 22.

Brockelmann, GAL, II, 68-69; Suppl., II, 55-56.

a.mlf., GAL (Ar.), (trc. Hasan Mahmûd İsmâil), Kahire 1995, VI, 209-210.

C. Zeydân, Âdâb (Dayf), III, 148.

Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, III, 848-850.

Maʿa’l-Mektebe, s. 249.

Hannâ el-Fâhûrî, el-Mûcez fi’l-edebi’l-ʿArabî ve târîḫih, Beyrut 1985, III, 407-410.

Cezzâr, Medâḫilü’l-müʾellifîn, I, 23.

Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ʿUyûnü’l-müʾellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1414/1994, II, 180.

Ahmet Suphi Furat, “İslâm Edebiyatında Ansiklopedik Eser Yazanlar”, İTED, VII/3-4 (1979), s. 231-232.

C. van Arendonk, “İbşîhî”, İA, V/2, s. 919-920.

J.-C. Vadet, “al-Ibs̲h̲īhī”, EI² (İng.), III, 1005-1006.

Âzertâş Âzernûş, “İbşîhî”, DMBİ, II, 578-579.

Hüseyin Nassâr, “el-İbşîhî”, Mevsûʿatü’l-ḥaḍâreti’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 102-103.