I. Abdülhamid külliyesinin temeli Şâban 1191’de (Eylül 1777) atılarak aynı yılın zilkade (aralık) ayında bazı bölümleri tamamlanmış, medrese ve kütüphanenin inşası ancak 1194’te (1780) bitirilebilmiştir. Kütüphanenin işleyişi ve görevli tayiniyle ilgili hususlar 1195 (1781) yılı başında hazırlanan vakfiye ile tesbit edilmiştir.
Hamidiye Kütüphanesi’nin diğer padişah kütüphanelerine göre kuruluşunda hem personel hem de koleksiyon bakımından oldukça fakir olduğu görülmektedir. Kütüphaneye dört hâfız-ı kütüb, bir mücellit, bir ferrâş ve bir bevvâb tayin edilmiş, vakfiyede ayrıca hâfız-ı kütüblerin tahsis edilecek evlerde oturacakları belirtilmiştir. Vakfiye hazırlandığında kütüphaneye konulacak kitap sayısı belirtilmeyip yeri boş bırakılmıştır. Daha sonra yapılan sayımlardan I. Abdülhamid tarafından kütüphaneye 1552 kitabın vakfedildiği anlaşılmaktadır. Kütüphanenin kuruluşundan bir süre sonra Lala İsmâil Efendi’nin vakfettiği 750 eserle Hamidiye koleksiyonu zenginleşmiş, dört hâfız-ı kütübe ayrıca 5’er akçelik bir ek gelir sağlanmıştır.
Kütüphanede bulunan kitaplar, külliyenin genel olarak harap bir vaziyete düşmesi ve medresenin de kadro dışı bırakılması üzerine, önce Sultan Selim İmareti’nin yerinde Hamîd-i Evvel Medresesi adıyla inşa edilen ve daha sonra Medresetü’l-mütehassısîn olarak açılan mektebin kütüphanesine nakledilmiş, buranın kapatılmasının ardından 1924’te Murad Molla Kütüphanesi’ne, 1954 yılında da Süleymaniye Kütüphanesi’ne taşınmıştır. Kitaplar halen orada aynı adla müstakil bir koleksiyon halinde korunmaktadır. Bugün kütüphanede 302’si Türkçe, 1110’u Arapça, yetmiş sekizi Farsça olmak üzere 1490 yazma eserle onu Türkçe, yirmi biri Arapça otuz bir matbu eser mevcuttur.
BİBLİYOGRAFYA
I. Abdülhamid Vakfiyesi, VGMA, nr. 159.
I. Abdülhamid’in Hazine Defteri, VGMA, nr. 86, s. 31.
Lala İsmâil Efendi’nin Cemâziyelâhir 1229/Mayıs 1814 Tarihli Vakfiyesi, VGMA, nr. 746, s. 343-345.
Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, II, 179.
Cevdet, Târih, II, 46, 81.
Halit Dener, Süleymaniye Kütüphanesi, İstanbul 1957, s. 64-65.
Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II, bk. İndeks.
Müjgân Cunbur, “I. Abdülhamid’in Vakfiyesi ve Hamidiye Kütüphanesi”, DTCFD, XXII (1964), s. 17-69.
İ. Birol Alpay, “I. Sultan Abdülhamid Külliyesi ve Hamidiye Medresesi”, STY, VIII (1978), s. 1-2, 9, 20-21.
Münir Aktepe, “Abdülhamid I”, DİA, I, 216.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 15. cildinde, 469 numaralı sayfada yer almıştır.