HAMMÛDE PAŞA

18 Rebîülâhir 1173’te (9 Aralık 1759) doğdu. Tunus’ta “vatan beyi, beylerbeyi, paşa, müşir” unvanlarıyla yönetimde hüküm süren Hüseynî hânedanına mensuptur. İsminin Mehmed (Muhammed), mahlasının da Hammûde olduğu, kendisine aynı zamanda Mehmed Paşa da denildiği resmî kayıtlardan anlaşılmaktadır. Tarihçi İbn Ebü’d-Dıyâf onu, “el-Bây Ebû Muhammed Hammûde Bâşâ İbnü’l-Bâşâ Ali Bây İbnü’l-Bây Hüseyin b. Ali” şeklinde zikreder. Hüseynî ailesinden Tunus eyaletinin dördüncü beylerbeyi olan Ali Paşa’nın iki oğlundan büyük olanıdır. İyi bir eğitim alan Hammûde âlim Hammûde Bâkır’dan Hanefî fıkhı, babasının tarihçisi, el-Kitâbü’l-Bâşî yazarı el-Hâc Hammûde’den tarih okudu. Türkçe yanında İtalyanca’yı da öğrendi. Tunus’tan Osmanlı hükümet merkezindeki ilgili makama yazıp gönderdiği kāimeler, eyalette kendi idaresi altında bulunan memurlara yazdığı buyuruldu ve tezkerelerde Türkçe’ye olan hâkimiyetini görmek mümkündür. Onun ayrıca Fransızca’yı ve Malta dilini anlayabildiği, Toskana lehçesinde okuma yazma öğrenmek istediği belirtilmektedir.

Babası tarafından bir idareci olarak yetiştirilen Hammûde önce Tunus beyliğine ait askerî birliklerin kumandanlığına getirildi. Böylece Türk askerleriyle sık sık bir arada bulunma imkânını elde etti. Ardından babası adına beyliğin adlî, idarî, hâricî işlerini ve askerî kışlaların idaresini üstlendi. Kış ve yaz aylarında belli sayıdaki bir birlikle ahaliden vergi toplamaya çalışıyor, vergi toplamaktan döndüğünde beyliğin genel işlerine bakıyordu. Babası Ali Bey onun gelecekteki durumunu garanti altına alma çabası içindeydi. Bu tavrıyla, beylik tahtına ortak olan kardeşi Mehmed Paşa’nın (yönetimi: 1756-1759) oğlu Mahmud’un yerine Hammûde’yi kendisine halef göstermiş oluyordu. Ali Bey, Osmanlı sultanından Hammûde için imtiyaz fermanı ile paşa unvanını almaya çalıştı; araya Avrupalı elçiler koydu. Osmanlı hükümetine gönderdiği bir mektupta artık yaşlandığını, Tunus ileri gelenlerinin kendisinden sonra oğlu Hammûde’nin eyaletin başına geçmesini uygun bulduklarını bildirip onun beyliği için ferman istedi. Tunus eyaletinde kendi elinde toplamış olduğu dayılık, paşalık ve beylerbeyilik gibi üç idarî gücünden oğlu için önce vatan beyliği, ardından Tunus beylerbeyiliği fermanını elde etmeyi başardı (1195/1781). Osmanlı hükümetinden beklenen fermanın Tunus’a ulaşması üzerine Hammûde Tunus beyliğinin başına geçti. Tunus’un bütün ileri gelenleri Hammûde Bey’e bağlılıklarını bildirdiler. Babası Ali Bey de kendi rızasıyla yönetimden çekildi ve 31 Mayıs 1782’de öldü. Böylece beylik tam anlamıyla o sırada yirmi üç yaşında olan Hammûde’ye kaldı.

Hammûde Paşa hakkında yapılmış yerli ve yabancı araştırma ve incelemelerde onun Tunus’un en parlak devrinin yöneticisi olduğu kanaati hâkimdir. İktidar devrinin itidalli bir şekilde geçtiği ve Tunus’un güçlenmesi yönünde bir siyaset geliştirdiği görülmektedir. Dönemin başlarında amca çocuklarının beyliği elde etme çabalarıyla uğraştı. İktidarının sonlarına doğru da yeniçerilerin isyanıyla karşı karşıya kaldı (1811). 1784, 1787, 1791’de Cezayir, 1792-1793’te Trablusgarp ocaklarıyla çıkan meselelerle uğraştı. Onlara karşı askerî harekâta girişti. Ayrıca babasının döneminde yapıldığı gibi yeni asker alım ve yazım meseleleriyle doğrudan ilgilendi. Tunus eyalet ordusunun güçlendirilmesine çalıştı. Bu amaçla asker kaynağı olan Osmanlı memleketlerinden ve özellikle Anadolu’dan yeni asker yazımları konularında Osmanlı hükümetinden izin ve yardım talep etti. Avrupa devletleriyle aradaki anlaşmazlık ve sorunlara karşı tedbirler aldı. Bu bağlamda babası Ali Bey devrinden kalan, savaş haline de dönüşmüş bulunan Tunus-Venedik ihtilâfını (1784-1792) barışla sonuçlandırmayı başardı. Venedik ve Portekiz korsan gemilerinin Tunus sahillerine yönelik tahrip ve yağma hareketlerine karşı Osmanlı hükümet merkezinden destek sağladı. Zamanında Tunus beyliği, İspanyol filosuna karşı mücadele verecek ve İspanya’ya savaş ilân edebilecek kadar tehdit edici bir güç haline geldi.

Bazı Avrupa ülkeleri ve Amerika Birleşik Devletleri ile ilişkiler de kuran Hammûde Paşa onlarla antlaşmalar yaptı. Bu çerçevede Fransa, Amerika Birleşik Devletleri, Napoli ve İspanya hükümetleriyle muahedeler imzaladı. Onun döneminde Tunus-İngiltere, Tunus-Sicilya ilişkileri dikkat çekmekteydi. Osmanlı Devleti ile Avrupa devletleri arasındaki savaş veya seferlerde Osmanlı güçlerine destek için Akdeniz’de Tunus eyaleti gemilerini harekete geçirdi. 1787’de Osmanlılar ile Rusya ve müttefiki Avusturya arasındaki savaşta Tunus gemileri Akdeniz’de harekâtta bulunmuştu. Gerek Tunus’tan gerekse diğer ocaklardan Akdeniz’de faaliyet göstermek için gönderilen gemiler Osmanlı-Rus ve Avusturya muharebesi sırasında birkaç yıl hizmet etmişti. Osmanlı hükümeti kendisine bu hizmetlerini takdir eden bir ferman yolladı. Ayrıca 1798’de Mısır’ı işgal edip Kâbe yolunu da tehlikeye düşüren Fransızlar’a karşı Osmanlı hükümetinin çağrısı üzerine diğer Garp ocakları gibi Fransa’ya savaş ilân etti ve Fransa ile daha önce 25 Aralık 1798’de yaptığı barışı bozdu. Fransa Mısır’dan çıkınca onunla 4 Mart 1802’de yeniden barış yaptı. Hammûde Paşa Eylül 1814’te vefat etti. Bütün bu siyasî, askerî, içtimaî hadiseler yanında, XVIII. yüzyılın son çeyreği ve XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde yaklaşık otuz üç yıllık beylik devrinde Hammûde Paşa’nın Tunus Ocağı’nın kalkınmasını sağladığı, eyaletin idaresini yeniden oluşturduğu, çiftçiliği geliştirdiği, Tunus halkının refahını temin ettiği belirtilir.

BİBLİYOGRAFYA :

İbn Ebü’d-Dıyâf, İtḥâfü ehli’z-zamân (nşr. Ahmed et-Tavîlî), Tunus 1990, II, tür.yer.; Aziz Samih İlter, Şimali Afrikada Türkler, İstanbul 1937, II, tür.yer.; M. H. Chérif, “Hammuda Pacha Bey (c. 1759-1814) et l’affermissement de l’autonomie tunisienne”, Les africains (ed. Ch. A. Julien v.dğr.), Paris 1977, VII, 99-127; a.mlf., Pouvoir et société dans la Tunisie de Husayn bin Ali (1705-1740), Tunis 1986, II, tür.yer.; J. J. Marcel – L. Frank, Histoire de Tunis, Tunis 1979, s. 1-228; Reşâd el-İmâm, Siyâsetü Ḥammûde Bâşâ fî Tûnis, 1782-1814, Tunis 1980; İbrahim Güler, XVIII. Yüzyılda Tunus Eyaleti ve Anadolu’dan Asker Alımı: Hammuda Paşa’nın Faaliyetleri (İdari-Askeri Bakış) (doçentlik tezi, 1997), Muğla Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi; a.mlf., “Inventaire partiel des documents turcs des archives nationales de Tunisie”, Anatolia Moderna, VII, Paris 1997, s. 59-78; İ. Hakkı Uzunçarşılı, “Tunus’un 1881’de Fransa Tarafından İşgaline Kadar Burada Valilik Eden Hüseynî Ailesi”, TTK Belleten, XVIII/72 (1954), s. 545-580; Mohamed ben Smail – L. Valensi, “Le rènge de Hammuda Pacha dans la chronique d’Ibn Abi’d-Diyaf”, Les Cahiers de Tunisie, sy. 73-74, Tunus 1971, s. 87-108; Mehmet Maksudoğlu, “Tunus’un Osmanlı Devletinden Ayrılması”, MÜİFD, sy. 4 (1986), s. 137-169.