HASAN ÇELEBİ, Fenârî (ö. 891/1486) Molla Fenârî’nin torunu, dilci, kelâm ve fıkıh âlimi.
Müellif: Cemil Akpınar
840 (1436) yılında Bursa’da doğdu. Asıl adı Bedreddin Hasan’dır. Babası Mehmed Şah aynı yıl vefat ettiği için amcalarının himayesinde büyüdüğü anlaşılmaktadır. Hocası Molla Gürânî’nin vasiyetini tutan Fâtih Sultan Mehmed’in de Fenârî ailesini her zaman koruduğu bilinmektedir. Hasan Çelebi tahsilini Bursa Sultâniye Medresesi’nde Fahreddîn-i Acemî, Alâeddin Ali et-Tûsî ve Molla Hüsrev gibi tanınmış âlimlerin yanında yaptı. Babası Mehmed Şah’ın hacdan dönerken Karamanoğlu ilinde vefat ettiğini haber veren Sehâvî’nin (eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, IX, 79), onun daha çok babasından istifade ettiğini söylemesi (a.g.e., III, 128) doğru değildir.
Hasan Çelebi Arap dili, meânî, beyan, kelâm, fıkıh usulü ve aklî ilimlerde temayüz ederek genç yaşta ilmî üstünlüğünü ispatlayınca Edirne’deki Halebiye Medresesi’ne müderris tayin edildi. 870 (1465) yılında Şam’a, oradan da hac için Mekke’ye gitti. 875’te (1470) İznik Orhan Gazi Medresesi’nde görevlendirildi (Belîğ, s. 250). Buradaki hocalığı sırasında dedesinin öğrencilerinden meşhur âlim ve zâhid Kutbüddinzâde Muhyiddin Mehmed’den de faydalandı (Kâtib Çelebi, vr. 79b).
Kahire’de İbn Hişâm en-Nahvî’nin Muġni’l-lebîb adlı eserinin nahiv konusunda ihtisas sahibi Mağribli bir âlim tarafından okutulduğunu öğrenince oraya gitmeye karar verdi. Amcasının oğlu Kazasker Alâeddin Ali Çelebi vasıtasıyla Fâtih Sultan Mehmed’den izin alarak 880 (1475) yılından önce Kahire’ye gitti (Sehâvî, III, 128) ve Şemseddin et-Tilimsânî’den Muġni’l-lebîb’i okuyup icâzet aldı (Taşköprizâde, s. 186; Kâtib Çelebi, vr. 79b). Zamanın meşhur muhaddisi İbn Hacer el-Askalânî’nin öğrencisi olan bir âlimden de tefsir ve Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’yi okuyup icâzet aldı. Sehâvî, Hasan Çelebi’nin bir yıla yakın bir süre kaldığı Mısır’ın ilim muhitinde değerinin anlaşılamadığını, hastalığı yüzünden de ders okutamadığını kaydeder. Kahire’de görüştüğü Celâleddin es-Süyûtî Naẓmü’l-ʿiḳyân li-aʿyâni’l-aʿyân adlı eserinde (s. 105-106), “Allâme, muhakkik ve değerli eserler yazan bir imamdı. Onun Ḥâşiye ʿale’l-Muṭavvel’i çok faydalı bir kitaptır” diyerek kendisinden kısaca söz etmiştir. Mısır’da umduğunu bulamayan Hasan Çelebi deniz yoluyla Mekke’ye gitti ve orada ders verdi.
Hasan Çelebi 881 (1476) yılı başlarında İstanbul’a dönünce, kenarında notları ve zahriyesinde hocasından aldığı icâzetnâmenin metni bulunan kendi eliyle yazdığı Muġni’l-lebîb’in bir nüshasını Fâtih’e hediye etti. Onun gayret ve başarısını takdir eden Fâtih Sultan Mehmed, kendisini bu defa Sahn-ı Semân medreselerinden birine müderris tayin etti (Taşköprizâde, s. 185; Kâtib Çelebi, vr. 79b). Hasan Çelebi’nin öğrencilerinden olan Seydi Çelebi diye meşhur Muhyiddin Mehmed el-Kocevî, hocasından okuduğu tefsir ve hadise dair ilimleri Taşköprizâde nesline aktarmış (eş-Şeḳāʾiḳ, s. 556), böylece Osmanlı medreselerindeki ilim İbn Hacer el-Askalânî silsilesine bağlanmıştır.
II. Bayezid devrinin (1481-1512) ilk yıllarında günlük 80 akçe ile emekli olan Hasan Çelebi, Bursa’ya taşınarak hayatının son dönemlerini münzevi bir halde yaşadı ve 891’de (1486) orada vefat etti. Mezarı Zeyniyye Zâviyesi’ndedir (Mecdî, s. 204). Hasan Çelebi’nin ölümüyle ilgili olarak Mehmed Süreyyâ Bey’in verdiği bu tarih (Sicill-i Osmânî, II, 118) diğer kaynaklarda yer alan tarihlere nisbetle gerçeğe daha yakındır. Onun hakkında en doğru bilgiyi verebilecek olan Taşköprizâde, Bursa’daki münzevi hayatı sebebiyle ölüm tarihini tesbit edememiş, Sehâvî ise 886 Cemâziyelâhirinde (Ağustos 1481) vefat ettiğini söylemiştir (eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, III, 128). Süyûtî, Kâtib Çelebi, Bağdatlı İsmâil Paşa ve Leknevî gibi müellifler Sehâvî’nin verdiği tarihi kaydederken Takıyyüddin et-Temîmî ve Şevkânî herhangi bir tarih belirtmemişlerdir. Mecdî Efendi’nin verdiği 860 (1456), Bursalı Mehmed Tâhir’in zikrettiği 841 (1438) ve İbnü’l-İmâd el-Hanbelî’nin kaydettiği 879 (1474) ve “901 yılı civarı” (1496) gibi tarihler gerçeğe aykırıdır.
Hasan Çelebi’nin hayatında en verimli dönem, her yıl bir eser vererek en önemli üç kitabını yazdığı 884-886 (1479-1481) yılları olmuştur. O, servet sahibi ve aynı zamanda devlet desteğine mazhar olmasına rağmen gösterişten kaçınarak bir zâhid gibi yaşamış, tasavvuf erbabına saygı duymuştur. Görev yaptığı medreselerdeki hücrelerden birinde ikamet eder ve öğrencileriyle ilgilenirdi. “Zarar ve felâketler âhirete ertelenirse dünyada iken gelmez” diyen Hasan Çelebi’nin, üç ay geçtiği halde dünyevî bir zarara uğramadığı için üzüntü duyduğu bir sırada kendisine malî bir zararını haber veren kölesini sevincinden âzat ettiği söylenir (Taşköprizâde, s. 187).
Doğruyu ve ilmî gerçekleri savunmaktan ve bu yolda zamanındaki âlimleri tenkit etmekten çekinmeyen Hasan Çelebi, Hocazâde Muslihuddin Efendi’nin, meseleleri araştırıp incelemede ve diğer konularda kendisinden üstün olduğunu söylerdi (a.g.e., s. 187). Hoca Sâdeddin Efendi, Hasan Çelebi’nin Fethullah eş-Şirvânî’yi Ḥâşiye ʿalâ ilâhiyyâti Şerḥi’l-Mevâḳıf adlı eserindeki bazı hususlarla ilgili olarak tenkit ettiğini belirtir (Tâcü’t-tevârîh, II, 459).
Eserleri. Hasan Çelebi’nin Arap dili ve edebiyatı, mantık, kelâm, tefsir, fıkıh ve usulü konularında yazdığı eserlerden biri Farsça, diğerleri Arapça’dır.
1. Ḥâşiye ʿale’l-Muṭavvel. Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin Telḫîṣü’l-Miftâḥ’a yazdığı el-Muṭavvel adlı şerh üzerine kaleme alınan bu hâşiyenin büyük, orta ve küçük olmak üzere üç ayrı versiyonunun bulunduğu kaydedilir (Veliyyüddin Cârullah Efendi, s. 32). Türkiye kütüphanelerinde bulunan kırk kadar nüshanın bu versiyonlardan hangisine ait olduğunu tesbit için ayrı bir çalışma yapmak gerekir. Ancak 884 (1479) yılında tamamlanan Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki (Damad İbrâhim Paşa, nr. 995) müellif hattı nüsha büyüklerinden biri olmalıdır. Kâtib Çelebi’nin “tam ve faydalı bir hâşiye” dediği (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 474) bu nüsha ayrıca basılmıştır (İstanbul 1270, 1276, 1309). Seyyid Mahmûd b. Eyyûb, bu hâşiyeyi 1292’de (1875) el-Ḥâşiyetü’l-muḫtaṣara min Ḥâşiyeti’l-Muṭavvel adıyla kısaltmış ve eser aynı yıl İstanbul’da basılmıştır.
2. Ḥâşiye ʿale’l-Muḫtaṣar fi’l-meʿânî. Yine Teftâzânî’nin Telḫîṣü’l-Miftâḥ’a Muḫtaṣarü’l-meʿânî adıyla yazdığı şerh üzerine yapılmış hâşiyedir. Hasan Çelebi’nin yukarıda sözü edilen hâşiyelerinin küçük versiyonu, Beyazıt Devlet (Veliyyüddin Efendi, nr. 2757) ve Râgıb Paşa (nr. 1253) kütüphanelerinde birer nüshası bulunan bu eser olmalıdır.
3. Risâle fî beyâni’l-ḥâṣıl bi’l-maṣdar. Arapça’da masdarların yapısını anlatan bu küçük risâlenin bir nüshası Elmalı İlçe Halk Kütüphanesi’nde (nr. 2548/6, vr. 49a-50b) bulunmaktadır (TÜYATOK, VII, nr. 1800).
4. Ḥâşiye ʿalâ dîbâceti’ş-Şerḥi’l-cedîd li’t-Tecrîd. Ali Kuşçu’nun Tecrîdü’l-kelâm’a yazdığı şerhin giriş bölümü üzerine notlardan ibaret olup Süleymaniye Kütüphanesi (Şehid Ali Paşa, nr. 1626, vr. 18b-29a) ve Konya’daki Yûsuf Ağa Kütüphanesi’nde (nr. 4729) birer nüshası vardır.
5. Risâle fî âdâbi’l-münâẓara (Süleymaniye Ktp., Servili, nr. 281, vr. 83a-b).
6. er-Red bi-ʿademi’l-ʿilleti’t-tâmme. Mantıkla ilgili bu risâlenin bir nüshası Amasya’da Beyazıt İl Halk Kütüphanesi’nde (nr. 1849/10, vr. 73b-78a) bulunmaktadır (TÜYATOK, V, nr. 1548).
7. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Mevâḳıf. Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin Şerḥu’l-Mevâḳıf adlı eserinin hâşiyesi olup 886 (1481) yılında tamamlanmıştır; müellif hattı nüsha Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (İsmihan Sultan, nr. 249). Arapzâde’nin eş-Şeḳāʾiḳ’ın kenarına düştüğü bir kayda göre Hasan Çelebi, Hocazâde’den kenarına hâşiyeler yazdığı Şerḥu’l-Mevâḳıf nüshasını ödünç almış, hâşiyeleri çok beğenince öğrencilerine paylaştırarak bir gecede kitabın tamamını istinsah ettirdikten sonra geri vermiş ve ardından kendisi bu hâşiyeyi telif etmiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1891-1892). Hocazâde de II. Bayezid’in huzurunda, “Hasan Çelebi benim Şerḥu’l-Mevâḳıf üzerine yazdıklarımı alıp kendi hâşiyesine kattı” demiştir (Taşköprizâde, s. 137). Daha sonra Kınalızâde Ali Çelebi de bu hâşiye üzerine ta‘lîkāt yazmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1892). Hasan Çelebi’nin hâşiyesi, Şerḥu’l-Mevâḳıf ile birlikte İstanbul (1292, 1311, 1321) ve Kahire’de (1322, 1325) basılmıştır.
8. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti’l-Ḫayâlî ʿalâ Şerḥi’l-ʿAḳāʾid. Teftâzânî’nin Şerḥu’l-ʿAḳāʾidi’n-Nesefiyye adlı eserine Hayâlî Çelebi’nin yazdığı hâşiye üzerine kısa bir hâşiyedir. Eserin müellif hattı olduğu sanılan bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Bağdatlı Vehbî Efendi, nr. 879/4, vr. 162-170).
9. Risâle fi’l-mebdeʾi’l-evvel. Bir nüshası Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (nr. 1552; Brockelmann, GAL, II, 297).
10. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye. Rü’yetullah ve kelâm sıfatına dair Farsça bir risâledir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1714; Mecdî, s. 204).
11. Ḥâşiye ʿale’l-Keşşâf. Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı üzerine hâşiyedir. Hasan Çelebi’nin 884’te (1479) yazıp Fâtih Sultan Mehmed’e ithaf ettiği ve onun da Semâniye Medresesi’ne vakfettiği nüsha Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Fâtih, nr. 606).
12. Ḥâşiye ʿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî. Bir nüshası Londra’da India Office kütüphanesinde (nr. 116) bulunmaktadır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 738; II, 322).
13. Ḥâşiye ʿalâ evâʾili Şerḥi’l-Viḳāye. Sadrüşşerîa es-Sânî’nin Hanefî fıkhına dair Şerḥu’l-Viḳāye adlı eserinin baştan mesh konusuna kadarki kısmı üzerine notlardan ibaret olup bir nüshası Millet Kütüphanesi’ndedir (Ali Emîrî Efendi, Arabî, nr. 4332, vr. 88-95).
14. Ḥâşiye ʿale’t-Telvîḥ. Teftâzânî’nin fıkıh usulüne dair et-Telvîḥ adlı eserinin hâşiyesidir. Ferâğ kaydında müellifin, 883 Ramazanında (Aralık 1478) telifine başlayıp 885 yılı Şâban ayının sonunda (Kasım 1480) tamamladığını belirttiği eserin kendi el yazısıyla olan nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Bağdatlı Vehbî Efendi, nr. 381). Buna göre, eserini daha Fâtih Sultan Mehmed hayatta iken oğlu II. Bayezid adına yazdığı için Fâtih’in kendisinden hoşlanmadığına dair bilginin (Taşköprizâde, s. 186; Kâtib Çelebi, vr. 79b; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 496) yanlış olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü bu nüshada eserin herhangi bir kimseye ithaf edildiğine dair bir kayıt yoktur. Daha sonraki nüshalardan biri II. Bayezid’e sunulmuş olabilir. Eser İstanbul’da 1284 (1867) ve Kahire’de 1322 (1904) yıllarında basılmıştır.
Bağdatlı İsmâil Paşa, Molla Fenârî’nin fıkıh usulüne dair eserine Hasan Çelebi’nin Vüṣûlü’r-revâyiʿ ʿalâ Fuṣûli’l-bedâyiʿ adıyla bir şerh yazdığını söylerse de (Îżâḥu’l-meknûn, II, 193; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 288) şerhin bu adla Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bulunan (Veliyyüddin Efendi, nr. 941) tek nüshasının ilk sayfasına Veliyyüddin Efendi’nin düştüğü sanılan kayda göre eserin müellifi “musannifin oğlu Mehmed Şah”tır. Onun Şerḥu (Ḥâşiye ʿalâ) Fuṣûli’l-bedâyiʿ adlı eserinden İstanbul kütüphanelerinde beş ayrı nüsha tesbit edilmiş olup bunlarda eserin Mehmed Şah’a ait olduğunu gösteren kesin deliller vardır. Risâle fi’l-edeb adıyla Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı bulunan parça (Giresun Yazmaları, nr. 108/13, vr. 49b’de) Hasan Çelebi’nin eserlerinden alınmış bir not olmalıdır (TÜYATOK, XXVIII, nr. 516).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Hacer, İnbâʾü’l-ġumr, VIII, 447.
Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, III, 127-128; VI, 259-260; IX, 79; XI, 88-89.
Süyûtî, Naẓmü’l-ʿiḳyân (nşr. Philip K. Hitti), Beyrut, ts. (el-Mektebetü’l-ilmiyye), s. 105-106.
Taşköprizâde, eş-Şeḳāʾiḳ, s. 137, 166, 185-187, 556.
Mecdî, Şekāik Tercümesi, s. 204-206.
Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-tevârîh, II, 459, 503-505.
Temîmî, eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye, III, 109-111.
Abdüllatîf b. Muhammed Riyâzîzâde, Esmâʾü’l-kütübi’l-mütemmim li-Keşfi’ẓ-ẓunûn (nşr. Muhammed Altuncî), Kahire, ts. (Mektebetü’l-Hancî), s. 297.
Kâtib Çelebi, Süllemü’l-vüṣûl, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1887, vr. 79b.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 350, 474, 496; II, 1147, 1479, 1714, 1891-1892, 2022.
İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VII, 324-325; VIII, 4.
Belîğ, Güldeste, 249-250.
Veliyyüddin Cârullah, Bernâmecü ḳırâʾât (nşr. Ahmed Abdülmecîd Herîdî, AIsl., s. 16 [1980] içinde), s. 32, 36.
Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, II, 208-209.
Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 64.
Sicill-i Osmânî, II, 118.
Osmanlı Müellifleri, I, 272.
Serkîs, Muʿcem, I, 757-758.
A. Mingana, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the John Rylands Library, Manchester 1934, nr. 694.
Brockelmann, GAL, I, 354; II, 269, 277, 297; Suppl., I, 738; II, 321-322.
Îżâḥu’l-meknûn, II, 193.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 288.
M. Es‘ad Tales, el-Keşşâf ʿan maḫṭûṭâti ḫazâʾini kütübi’l-evḳāf, Bağdad 1372/1953, s. 100, 114-115.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IV, 213-214.
Sarton, Introduction, III/2, s. 1466.
Fuâd Seyyid, Fihrisü’l-maḫṭûṭât, Kahire 1380-83/1961-63, I, 261.
M. Cemâleddin eş-Şürbecî, Ḳāʾime bi-evâʾili’l-maṭbûʿati’l-ʿArabiyyeti’l-maḥfûẓa bi-Dâri’l-kütüb ḥattâ sene 1862, Kahire 1383/1963, s. 148.
Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, s. 138.
TÜYATOK, V, nr. 1548; VII, nr. 1800; XXVIII, nr. 516.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), II, 216-217.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 16. cildinde, 313-315 numaralı sayfalarda yer almıştır.