HASSÂF

Doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Seksen yaşlarında vefat ettiğine dair rivayetten hareketle 181 (797) yılı dolaylarında doğduğu söylenebilir. Ayakkabıcılık yaparak geçimini sağladığından “Hassâf” lakabıyla anılmıştır. Ebû Hanîfe’nin talebelerinden Hasan b. Ziyâd el-Lü’lüî’nin talebesi olan babası Ömer b. Müheyr’den fıkıh okudu. Ebû Âsım en-Nebîl, Müsedded b. Müserhed, Abdullah b. Mesleme el-Ka‘nebî, Vâkıdî, Ebû Bekir b. Ebû Şeybe, Ali b. Medînî, Ebû Nuaym Fazl b. Dükeyn, Vehb b. Cerîr ve Ebû Dâvûd et-Tayâlisî gibi âlimlerden hadis rivayet etti. Halîfe Mu‘tez-Billâh zamanında (866-869) bir süre kadılık yapan Hassâf, Mühtedî-Billâh’ın da (869-870) iltifatına mazhar oldu ve onun adına haraca dair bir eser kaleme aldı. Ancak halifenin vefatı üzerine Hassâf’ın evi yağmalandı ve bu eserle birlikte hac menâsikine dair bir başka kitabı da diğerleri arasında yok edildi. Bundan sonra inzivaya çekilip ilimle meşgul olan Hassâf Bağdat’ta vefat etti.

Müteahhirîn Hanefî âlimlerinin önde gelenlerinden ve kendi zamanında Irak fıkıh ekolünün (ehl-i re’y) güçlü temsilcilerinden biri olan Hassâf, Ebû Hanîfe ve talebelerinin görüşlerini değerlendirerek bunlar arasında tercih yaptığı gibi hükmü hakkında bu imamlardan rivayet bulunmayan konularda da ictihad ederdi. Bu sebeple Şemsüleimme el-Halvânî kendisinden büyük bir âlim diye söz etmiş, Kemalpaşazâde yaptığı fukaha tasnifinde onu meselede müctehidlerden saymıştır. Hassâf, mezhep fıkhına dair genel kitaplar yerine fıkhın belli konularıyla ilgili eserler kaleme almış, kendi sahalarında ilk eserler arasında yer alan bu çalışmalarla Hanefî literatürünün oluşmasına büyük katkıda bulunmuştur.

Eserleri. 1. Edebü’l-ḳādî. Hanefî mezhebinde muhakeme usulüne dair günümüze ulaştığı bilinen ilk eserdir. Hakkında ondan fazla şerh yazılmış olup (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 46-47; Sezgin, I, 437-438) bunlardan özellikle Cessâs (nşr. Ferhât Ziyâde, Kahire 1979; nşr. Es‘ad Trabzûnî el-Hüseynî, Kahire 1400/1980) ve Sadrüşşehîd’in (nşr. Muhyî Hilâl es-Serhân, I-IV, Bağdat 1397-1398/1977-1978; nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî ve Ebû Bekir Muhammed el-Hâşimî, Beyrut 1414/1994) şerhleri önemlidir. Abdülvehhab Öztürk Hassâf ve bu eseri üzerinde bir doktora çalışması yapmıştır (bk. bibl.).

2. Aḥkâmü’l-vaḳf (Aḥkâmü’l-evḳāf) (Kahire 1322). Çağdaşı Hilâl er-Re’y’in aynı adı taşıyan eseriyle birlikte sahasının klasikleşmiş kitapları arasında yer alır. Hanefî âlimlerinden Nâsıhî, Cemâleddin el-Konevî ve Burhâneddin et-Trablusî bu iki eseri cem‘ ve ihtisar etmişlerdir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 21, 80; Sezgin, I, 435-437). Trablusî, Hassâf’ın eserini ihtisar edip Hilâl’in eserinden ilâveler yapmak suretiyle el-İsʿâf fî aḥkâmi’l-evḳāf adlı kitabını kaleme almıştır (Bulak 1292; Kahire 1320).

3. Kitâbü’l-Ḥiyel (Kahire 1316; nşr. J. Schacht, Hannover 1923). Bazı yasak fiillerin şekil bakımından hukuka uygun olan muameleler vasıta kılınarak işlenmesini konu alır.

4. Kitâbü’n-Nafaḳāt. Sadrüşşehîd’in şerhiyle birlikte basılmıştır (Haydarâbâd 1349; nşr. Ruhi Özcan, bk. bibl.; nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî, Beyrut 1404/1984).

5. Kitâbü’r-Rıḍâʿ. Süt kardeşliğiyle ilgili hükümlere dairdir. Bilinen tek yazma nüshası Murad Molla Kütüphanesi’nde bulunan eser (nr. 731/4, vr. 94^b-120^a), bu nüshası esas alınarak Sadettin Kalpakçı tarafından neşre hazırlanmıştır (bk. bibl.).

Hassâf’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: eş-Şürûṭü’l-kebîr, eş-Şürûṭü’ṣ-ṣaġīr, el-Meḥâḍır ve’s-sicillât, Kitâbü’l-İḳāle, Kitâbü’l-Ḫarâc, el-Menâsik, Kitâbü’l-ʿAṣîr ve aḥkâmühû, Kitâbü Ẕerʿi’l-Kâʿbe ve’l-mescid ve’l-ḳabr, Kitâbü’l-Veṣâyâ, Kitâbü İḳrâri’l-veres̱e baʿżuhum li-baʿż.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 259.

Hüseyin b. Ali es-Saymerî, Aḫbâru Ebî Ḥanîfe ve aṣḥâbih, Haydarâbâd 1394/1974, s. 158.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIII, 123-124.

a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 261-280, s. 87-88.

Safedî, el-Vâfî, VII, 266-267.

Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, I, 230-232.

İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim, s. 7.

Taşköprizâde, Miftâḥu’s-saʿâde, II, 276-277.

Temîmî, eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye, I, 418-419.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 21, 46-47, 80, 695, 1046, 1395, 1400.

Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 7, 29-30.

a.mlf., en-Nâfiʿu’l-kebîr (Şeybânî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr içinde), Beyrut 1406/1986, s. 8, 10.

Serkîs, Muʿcem, I, 824.

Sezgin, GAS, I, 435-438.

M. Zâhid el-Kevserî, Ḥüsnü’t-teḳāḍî fî sîreti’l-İmâm Ebî Yûsuf el-Ḳāḍî, Humus 1388/1968, s. 103, 109.

Sadeddin Kalpakçı, Hassâf: Hayatı, Eserleri ve er-Ridâ Adlı Eserinin Tahkiki (mezuniyet tezi, 1976, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi).

Ruhi Özcan, “Husâmu Şehîd’in Şerhiyle İmam el-Hassâf’ın En-nafakât Kitabı”, Prof. M. Tayyib Okiç Armağanı, Ankara 1978, s. 171-224.

Abdülvehhab Öztürk, İslâm Hukukunda el-Hassâf’ın Yeri ve Edebü’l-Kāzî Adlı Eseri (doktora tezi, 1982), AÜ İlâhiyat Fakültesi.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 28-29.