HUDARÎ

Kahire’de doğdu. Elmâs el-Hâcib Mescidi’nin hatibi olan babasının hocalarından birine nisbetle kendisine Hudarî lakabı verilmiştir. Yüksek öğrenimine Ezher’de başlayan Hudarî 1309 (1891) yılında bu okuldan ayrılarak Dârülulûm’a geçti ve buradan mezun oldu. İlk görevine Sudan’ın başşehri Hartum’da şer‘î kadı olarak başladı; üç yıl sonra Kahire’de el-Kazâü’ş-şer‘î Medresesi’ne önce müderris, ardından vekil (müdür) olarak tayin edildi ve on iki yıl süreyle bu görevde kaldı. el-Câmiatü’l-Mısriyye’nin kurulması ile bu üniversitede İslâm tarihi profesörü oldu. Daha sonra Mısır Maarif Vekâleti’nde müfettiş olarak görev yaptı ve bu görevde iken 8 Şevval 1345 (10 Nisan 1927) tarihinde Kahire’de vefat etti.

İlmî düşüncede ve dinî hayattaki her türlü donuklaşmaya karşı mücadele eden Hudarî, henüz Dârülulûm’da öğrenci iken Muhammed Abduh’un ıslah ile ilgili fikirlerini benimsemişti. Hayatı boyunca fıkıh, usul, tarih ve edebiyatla meşgul olmuş, özellikle el-Câmiatü’l-Mısriyye’de hoca iken birçok öğrenci yetiştirmiştir. Bunlardan biri Tâhâ Hüseyin’dir. Hudarî’nin daha sonraki yıllarda çeşitli tartışmalara girdiği Tâhâ Hüseyin, hocasının Avrupa’da eğitim görmediği için derslerinde eski tarih kitaplarını tenkit etmeden ve konular hakkında derinleşmeden nakillerde bulunduğunu söyler (el-Mecmûʿatü’l-kâmile, I, 457).

Eserleri. 1. Uṣûlü’l-fıḳh (Kahire 1329, 1352/1933, 1358/1938, 1389/1969 [6. baskı]). Hudarî bu eserini, 1905 yılında bugünkü Hartum Üniversitesi’nin temelini teşkil eden Gordon Memorial College’da Sudan şer‘î mahkemelerine kadı olarak yetiştirilmek üzere okuyan talebelere fıkıh usulü dersleri verdiği dönemde yazmıştır. Pezdevî’nin el-Uṣûl’ü, İbnü’l-Hâcib’in el-Muḫtaṣar’ının çeşitli şerhleri, Karâfî’nin Tenḳīḥu’l-fuṣûl’ü ve İsnevî’nin el-Minhâc şerhinden faydalanarak açık bir ifade ile kaleme aldığı eserini Muhammed Abduh’a göstermiş, onun tavsiyesi üzerine Şâtıbî’nin el-Muvâfaḳāt’ından çeşitli ilâveler yapmıştır. Daha sonra Mısır’a gelip el-Kazâü’ş-şer‘î Medresesi öğrencilerine fıkıh dersleri vermeye başlayınca buradaki ihtiyaçları da göz önüne alarak eserine son şeklini vermiştir.

2. Târîḫu’t-teşrîʿi’l-İslâmî (Kahire 1920, 1344/1926, 1930, 1934, 1358/1939,1964, 1387/1967 [8. baskı], 1400/1980). Ders kitabı olarak hazırlanan bu muhtasar eserde İslâm hukuk tarihi devreler halinde ve ictihad yanlısı bir bakış açısıyla incelenmiş, ayrıca fıkıh eğitiminin daha verimli hale getirilmesi hususu üzerinde durulmuştur. Eser Haydar Hatipoğlu tarafından İslâm Hukuku Tarihi adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1974).

3. Muḥâḍarâtü târîḫi’l-ümemi’l-İslâmiyye: ed-Devletü’l-Ümeviyye (Kahire 1334/1916, 1344/1926, 1930, 1934, 1372/1953, 1959 [9. baskı], 1969; Beyrut, ts., Dârü’l-ma‘rife). İki cilt olan kitap, Hudarî’nin el-Câmiatü’l-Mısriyye’de verdiği ders notlarından meydana gelmiştir. Eserde genel olarak İslâm tarihiyle Câhiliye dönemi hakkında bir girişten sonra Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn dönemiyle ilgili bilgi verilmiş, ardından Emevîler devri siyasî tarihi ve teşkilâtı ele alınmıştır.

4. Muḥâḍarâtü târîḫi’l-ümemi’l-İslâmiyye: ed-Devletü’l-ʿAbbâsiyye (Kahire 1334/1916). Sistematiği farklı olmakla birlikte önceki eserin devamı şeklinde kaleme alınmıştır. Hudarî önsözde tarihle ilgili bu seriyi tamamlamayı ve İslâm ülkelerindeki ilmî hareketlerle ilgili bir dergi çıkarmayı düşündüğünü söylemişse de bu arzusunu gerçekleştirmeye ömrünün yetmediği anlaşılmaktadır. Bu iki eserde yer alan tahliller ve Arap şiirinden örneklere geniş bir şekilde yer verilmesi Hudarî’nin tarih ve edebiyat alanındaki derin kültürünü göstermektedir.

5. Nûrü’l-yaḳīn fî sîreti seyyidi’l-mürselîn (Kahire 1315/1897, 1320/1902, 1326/1908, 1327/1909, 1344/1925, 1349/1930, 1354/1935, 1367/1948; Beyrut 1406/1986).

6. İtmâmü’l-vefâʾ fî sîreti’l-ḫulefâʾ (Kahire 1316/1898, 1317/1899). Eser hilâfetin mahiyeti, halifede bulunması gereken şartlar, halifenin seçimi, görevleri vb. konuların incelendiği bir mukaddime ile başlamaktadır.

7. Müheẕẕebü’l-Eġānî (I-IX, Kahire 1925-1926). Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin el-Eġānî’sinin bir muhtasarıdır. Tâhâ Hüseyin, on beş yılı aşkın bir sürede yazılan bu ihtisarı öğrenciler için faydalı bulmakla beraber Hudarî’nin bu yıllarını asrın ilim zevkine uygun yeni bir kitap yazmakla geçirmesinin daha faydalı olacağını söylemiş ve bu konuda hocası ile aralarında çeşitli tartışmalar meydana gelmiştir (el-Mecmûʿatü’l-kâmile, II, 640-663).

8. Muḥâḍarât fî beyâni’l-aḫṭâʾi’l-ʿilmiyyeti’t-târîḫiyye elleti’ştemele ʿaleyhâ kitâbü Fi’ş-Şiʿri’l-Câhilî (Kahire 1927). Müellif bu kitapta Tâhâ Hüseyin’in eserini tenkit etmektedir.

Hudarî, İtmâmü’l-vefâʾ adlı eserinde (s. 204) el-Fütûḥâtü’l-İslâmiyye fî ʿahdi’d-devleti’l-Ümeviyye fi’ş-şarḳ ve’l-Endelüs adıyla bir eser kaleme aldığını söylemekteyse de böyle bir kitaba henüz rastlanmamıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Hudarî, Târîḫu’t-teşrîʿi’l-İslâmî, Kahire 1964, s. 2, 276, 378.

a.mlf., Uṣûlü’l-fıḳh, Kahire 1389/1969, s. 12-14.

a.mlf., Nûrü’l-yaḳīn fî sîreti seyyidi’l-mürselîn, Beyrut 1406/1986, s. 5-6.

a.mlf., İtmâmü’l-vefâʾ fî sîreti’l-ḫulefâʾ, Kahire, ts. (el-Mektebetü’t-ticâriyyetü’l-kübrâ), s. 3-4, 204.

a.mlf., Muḥâḍarât: Ümeviyye, s. 2.

a.mlf., Muḥâḍarât: ʿAbbâsiyye, s. 3-4.

Serkîs, Muʿcem, s. 825-826.

a.mlf., Câmiʿu’t-teṣânîfi’l-ḥadîs̱e, Beyrut 1993, I, 29, 86; II, 20.

Brockelmann, GAL Suppl., III, 310.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 151.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, X, 295-296.

Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ʿArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıṣr beyne ʿâmey 1926-1940, Kahire 1969, s. 52, 83, 133, 173, 179, 241.

a.mlf., el-Kütübü’l-ʿArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıṣr beyne ʿâmey 1900-1925, Kahire 1983, s. 79, 84, 125, 236, 323.

a.mlf., el-Kütübü’l-ʿArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıṣr fi’l-ḳarni’t-tâsiʿ ʿaşer, Kahire 1990, s. 5, 94, 255.

Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 536.

Tâhâ Hüseyin, Min târîḫi’l-edebi’l-ʿArabî, Beyrut 1980, III, 371-372.

a.mlf., el-Mecmûʿatü’l-kâmile, Beyrut 1986-88, I, 457; II, 640-663.

Hamdî es-Sekkût – M. Jones, Aʿlâmü’l-edebi’l-muʿâṣır fî Mıṣr: Ṭâhâ Ḥüseyn, Kahire 1402/1982, s. 283.

Mahmûd Mehdî el-İstanbulî, Ṭâhâ Ḥüseyn fî mîzâni’l-ʿulemâʾ ve’l-üdebâʾ, Dımaşk 1403/1983, s. 97.

Ahmed Ulebî, Ṭâhâ Ḥüseyn, Beyrut 1985, s. 199, 221-222, 355.

Hayreddin Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul 1989, s. 344.

Necah Umer, Ṭâhâ Ḥüseyn, Beyrut, ts. (el-Mektebetü’l-Arabiyye), s. 45-46.

“el-Ḫuḍarî”, Mv.A, I, 758.

“el-Ḫuḍarî”, el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, II, 250-251.