HÛLÎ, Emîn

Mısır’da Menûfiye’nin Üşmûn kasabasına bağlı Şûşây köyünde doğdu. Bazı kaynaklarda nisbesi Havlî şeklinde kaydedilmektedir (Ziriklî, II, 16; Muʿcemü esmâʾi’l-ʿArab, I, 547). Tahsiline Kahire’de dayısının yanında başladı. Çeşitli medreselerde okuduktan sonra Medresetü’l-kazâi’ş-şer‘î’ye girdi. Burada öğrenci iken İngiliz idaresine karşı başlatılan halk ayaklanmasında (1919) faal rol aldı. 1920’da Medresetü’l-kazâi’ş-şer‘î’den mezun oldu. Aynı yıl bu okula hoca tayin edildi ve okulun yayımlamakta olduğu derginin başına getirildi. Üç yıl sonra Roma elçiliğine imam olarak gönderildi. Daha sonra aynı görevi Berlin elçiliğinde sürdürdü. Mısır’a dönünce (1927) Ezher Üniversitesi’ne, bir yıl sonra da Kahire (Mısır) Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne hoca olarak tayin edildi. Burada müderris yardımcısı, doçent ve profesör oldu; Arapça ve Doğu Dilleri Bölümü başkanlığı ve fakülte dekanlığı görevlerinde bulundu. 1953’te Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’ye teknik danışman olarak tayin edildi. Vizâretü’t-terbiye ve’t-ta‘lîm’in kültür işleri idaresinde genel müdür iken emekliye ayrıldı (1955).

1961 yılında Kahire Arap Dil Akademisi’ne üye seçilen Hûlî 1936’da Brüksel’de toplanan VI. Milletlerarası Dinler Tarihi Kongresi’ne, 1954’te İstanbul’da, 1957’de Münih ve 1960’ta Moskova’da toplanan müsteşrikler kongrelerine Mısır’ı temsilen katıldı. Öğrencilerinin 1956 yılında yayımlamaya başladığı el-Edeb adlı derginin başyazarlığını vefatına kadar sürdürdü.

Âlim ve araştırmacı yazar Âişe Abdurrahman Bintü’ş-Şâtî ile evli olan Emîn el-Hûlî 9 Mart 1966’da Kahire’de öldü ve Şûşây’a defnedildi. Doğumunun 100. yılı münasebetiyle 1995 yılında Menûfiye Üniversitesi ve el-Hareketü’s-sekāfiyye adlı kuruluş tarafından birer anma günü düzenledi. el-Ehrâm gazetesiyle el-Edeb dergisi yine bu münasebetle onunla ilgili makalelerin yanında yayımlanmamış bazı yazı ve eserlerini de neşretti. Dubâi’de yayımlanan el-Müntedâ dergisi de Şevval 1416 (Mart 1996) tarihli 152. sayısında derginin yarısını onunla ilgili yazılara ayırdı.

Hûlî, Roma ve Berlin’de görev yaptığı yıllarda İtalyanca ve Almanca öğrendi. İlmî çalışmalarında Batı’da öğrendiği modern araştırma metotlarından yararlandı, talebelerini de bu metotları kullanmaya teşvik etti. Mısır’ın ilmî, edebî ve fikrî hayatında etkili olan birçok öğrenci yetiştirdi.

Arap dili ve edebiyatı ile tefsir metoduna dair yeni görüşler ileri süren Hûlî’nin Kur’an’da yer alan kıssalar hakkındaki fikirleri büyük tepki uyandırmıştır. Doktora öğrencisi Muhammed Ahmed Halefullah, el-Fennü’l-ḳaṣaṣî fi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm adlı tezinde Kur’an’ın birçok kıssayı temsil ve ibret amacıyla zikrettiğini, bunları tarihte yaşanmış olaylar olarak kabul etmenin tarihî gerçeklere uymayabileceğini ileri sürdü. Zira Kur’an’ın amacı tarihî gerçekleri ortaya koymak değil insanları irşad etmektir. Büyük tepkilere yol açan bu iddialar Mısır Parlamentosu’na kadar aksetti. Yazdığı önsözde Halefullah’a katıldığını belirten Hûlî kürsüden uzaklaştırıldı, tez de reddedildi.

İlmî tefsire karşı olan Emîn el-Hûlî, tefsirin daha çok Kur’an’ın i‘câzının ortaya çıkmasına ve insanların hidayetine, insanî ve ahlâkî bir hayat kurmalarına yardımcı olacak şekilde yapılması gerektiğini savunmuş, et-Tefsîr meʿâlimü ḥayâtihî ve menhecühü’l-yevm adlı eserinde ilmî tefsiri benimseyenleri şiddetle eleştirmiştir. Tefsire dair müstakil bir eser yazmamış, bu konudaki görüşlerini özellikle “min hedyi’l-Kur’ân” başlıklı radyo konuşmalarında anlatmaya çalışmıştır. Hûlî dil, edebiyat, tefsir ve belâgata dair görüşlerini, verdiği konferans ve yazdığı makalelerden oluşan Menâhicü tecdîd (Kahire 1961) adlı eserinde ortaya koymuştur.

Eserleri. A) Dil ve Edebiyat. el-Belâġatü’l-ʿArabiyye ve es̱erü’l-felsefeti fîhâ (Kahire 1931); el-Belâġa ve ʿilmü’n-nefs (Kahire 1939); Fi’l-edebi’l-Mıṣrî fikr ve menhec (Kahire 1943); Fennü’l-ḳavl (Kahire 1947); Dirâse fî edebi’l-luġati’l-ʿArabiyye bi-Mıṣr fi’n-nıṣfi’l-evvel mine’l-ḳarni’l-ʿişrîn (Kahire 1952); Müşkiletü ḥayâtine’l-luġaviyye (Kahire 1958); Menâhicü tecdîd fi’n-naḥv ve’l-belâġa ve’t-tefsîr ve’l-edeb (Kahire 1961); Ṣıla beyne’n-Nîl ve’l-Folca ([Volga], Kahire 1964).

B) Din. Ṣılatü’l-İslâm bi-ıṣlâḥi’l-Mesîḥiyye (Teʾs̱îrü’l-İslâm fî ıṣlâḥi’l-Protestentî, Kahire 1939; 1936’da Brüksel’de toplanan VI. Milletlerarası Dinler Tarihi Kongresi’ne İtalyanca olarak sunduğu tebliğinin Arapça tercümesidir); et-Tefsîr meʿâlimü ḥayâtihî ve menhecühü’l-yevm (Kahire 1944); el-Âdâbü’d-dîniyye ve’l-ictimâʿiyye li’l-medârisi’s̱-s̱âneviyye (Kahire 1955, diğer yazarlarla birlikte); Min hedyi’l-Ḳurʾân el-ḳādetü ve’r-rusül (Kahire 1959); Min hedyi’l-Ḳurʾân fî ramażân (Kahire 1961); Min hedyi’l-Ḳurʾân fî emvâlihim mis̱âliyye lâ meẕhebiyye (Kahire 1963); el-Müceddidûn fi’l-İslâm (Kahire 1965) (Hûlî bu eserinde tecdidin mâna ve şartlarını, dinin hangi konularında tecdidin yapılabileceğini açıkladıktan sonra başlangıçtan Süyûtî’ye kadar olan tecdid faaliyetlerini Süyûtî’nin et-Tenbiʾe adlı eserine dayanarak, Süyûtî’den kendi zamanına kadarki faaliyetleri ise Muhammed el-Merâgī’nin Buġyetü’l-muḳtedîn adlı kitabını esas alarak anlatmıştır); et-Tefsîr neşʾetühû, tederrucühû ve teṭavvürühû (nşr. İbrâhim Hurşîd, Kahire 1982).

C) Tarih. Künnâşe fi’l-felsefe ve târîḫihâ (Kahire 1934); Târîḫu’l-milel ve’n-niḥal (Kahire 1935); Reʾy fî Ebi’l-ʿAlâʾ (Kahire 1945); Mâlik b. Enes terceme muḥarrere (I-III, Kahire 1951); el-Cündiyye ve’s-silm fi’l-İslâm (Kahire 1960); Mâlik b. Enes tecâribü ḥayât (Kahire 1962); Târîḫu’l-ḥaḍâreti’l-Mıṣriyye (Kahire, ts., eserin II. cildinde yer alan İslâm’ın zuhurundan XX. yüzyıla kadar Mısır’da dinî hayatla ilgili bölüm [II, 529-560] Hûlî’ye aittir).

D) Eğitim. el-Ezher fi’l-ḳarni’l-ʿişrîn (Kahire 1936); İtticâhât ḥadîs̱e fi’t-tervîḥ ve evḳāti’l-ferâġ (Kahire 1980, Kemâl Derviş, Muhammed Muhammed Hammâmî ile birlikte); el-Melâʿib ve’l-meyâdînü’r-riyâżiyye el-miḳyâs ve’l-ebʿâd (Kahire 1984, Abbas er-Remlî ve Hanefî Muhtâr ile birlikte).

Hûlî gençlik yıllarında el-Kâtibü’l-mütenekkir takma adıyla Cerîmetü’l-âbâʾ, Sefîrü’r-Reşîd ve er-Râhibü’l-mütenekkir adlı üç tiyatro eseri kaleme almış, 1917 yılında Kahire Tiyatrosu’nda sahneye konan bu oyunlar yazarın ölümünden sonra el-Edeb dergisinde yayımlanmıştır.

Kādî Abdülcebbâr’ın el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl adlı eserinin XVI. cildinin ilmî neşrini yapan (Kahire 1380/1960) Hûlî’nin ders notlarından oluşan Naẓarâtü’l-İslâmi’l-ictimâʿiyye ems el-yevm ve ġaden, Müẕekkiretü’l-aḫlâḳ, Târîḫu’l-ʿaḳāʾidi’l-İslâmiyye, Müẕekkire âdâbi’l-baḥs̱ ve’l-münâẓara, Müẕekkire fi’l-edebi’l-ʿArabî ve târîḫihî adlı eserleri henüz yayımlanmamıştır. Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, es-Siyâse, er-Risâle, el-ʿArabî, el-Muḳteṭaf, el-Edeb ve Mecelletü’l-ḳażâʾi’ş-şerʿî gibi dergilerde çok sayıda makalesi bulunmaktadır.

The Encyclopaedia of Islam’ın Arapça çevirisi Dâʾiretü’l-maʿârifi’l-İslâmiyye’deki “Uṣûl” (II, 265-290), “Belâġat” (IV, 65-72), “Taḥrîf” (IV, 602-608), “Tefsîr” (V, 348-374), “Selâm” (XII, 49-52), “Sîret” (XII, 440-458), “Şerîʿat” (XIII, 257-265), “Ṣâliḥ” (XIV, 107-111), “Ṣaḥîḥ” (XIV, 150-161), “Ṣadaḳa” (XIV, 170-171) ve “Ṣalât” (XIV, 302-308) gibi birçok maddeye tashih, tenkit ve ikmal mahiyetinde ilâveler yapan Emîn el-Hûlî’nin bütün eserleri, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme tarafından 1978 yılından itibaren el-Aʿmâlü’l-kâmile li-Emîn el-Ḫûlî adıyla yayımlanmaya başlamıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Yûsuf Es‘ad Dâgır, Meṣâdirü’d-dirâseti’l-edebiyye, Beyrut 1972, III, 399-400.

M. Seyyid Kîlânî, Ẕeylü’l-Milel ve’n-niḥal li’ş-Şehristânî, Beyrut 1395/1975, s. 86-91.

Bedevî Tabâne, el-Beyânü’l-ʿArabî, Kahire 1396/1976, s. 415-424.

Ahmed İsmailoviç, Felsefetü’l-İstişrâḳ, Kahire 1980, s. 404-409.

İbrâhim Medkûr, Maʿa’l-Ḫâlidîn, Kahire 1401/1981, s. 132-133.

Kâmil Sa‘fân, Emîn el-Ḫûlî, Kahire 1982.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, I, 400.

a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 137-138.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), II, 16.

Abdülmün‘im Şümeys, ʿUẓamâʾü min Mıṣr, Kahire 1985, s. 162-170.

Abdülvâris Mebrûk Saîd, Fî ıṣlâḥi’n-naḥvi’l-ʿArabî: Dirâse naḳdiyye, Küveyt 1406/1985, s. 133-140.

M. Mehdî Allâm, el-Mecmaʿiyyûn fî ḫamsîne ʿâmen, Kahire 1406/1986, s. 79-81.

Fehd b. Abdurrahman er-Rûmî, İtticâhâtü’t-tefsîr fi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer, Riyad 1406/1986, III, 881-924.

Ahmed Ömer Ebû Hacer, et-Tefsîrü’l-ʿilmî li’l-Ḳurʾân fi’l-mîzân, Beyrut 1411/1991, s. 302-307.

Muʿcemü esmâʾi’l-ʿArab (haz. Muhammed b. Zübeyr v.dğr.), Maskat 1411/1991, I, 547.

Naîm el-Hımsî, “Târîḫu fikreti iʿcâzi’l-Ḳurʾân münẕü’l-biʿs̱eti’n-nebeviyye ḥattâ ʿaṣrine’l-ḥâżır maʿa naḳd ve taʿlîḳ”, MMİADm., XXX/1 (1955), s. 106-113.

Suat Yıldırım, “Kur’ân-ı Kerîm’de Kıssalar”, İİFD, sy. 3 (1979), s. 41.

Nebîl Ferec, “Emîn el-Ḫûlî fi’ẕ-ẕikri’l-miʾeviyyeti’l-mîlâd h.”, el-Müntedâ, XIII/152, Dubâi 1416/1996, s. 14-16.

Âtıf el-Irâkī, “Emîn el-Ḫûlî ve nemâẕic min fikrihi’t-tecdîdî”, a.e., XIII/152 (1416/1996), s. 17-21.

M. Zekî el-Aşmâvî, “Taṣḥîḥu meṣâri’d-dersi’l-belâġī ve tecdîdühü ʿinde Emîn el-Ḫûlî”, a.e., XIII/152 (1416/1996), s. 22-25.

Yümnâ Tarîf el-Havlî, “Emîn el-Ḫûlî: Risâletü’t-teṭavvür ve’t-tecdîd fi’l-fikri’d-dînî”, a.e., XIII/152 (1416/1996), s. 26-33.

Ahmed M. Sâlim, “Nehḍatü’ẕ-ẕât mine’t-taġrîb ile’t-teʾṣîl min Selâme Mûsâ ilâ Emîn el-Ḫûlî”, a.e., XIII/152 (1416/1996), s. 34-38.