HÜRMÜZ

Uman denizini Basra körfezine bağlayan Hürmüz Boğazı’nın kuzeyinde, İran kıyılarının 6 km. açığında ve liman şehri Benderabbas’ın 16 km. güneydoğusunda bulunan 37 km² yüzölçümüne sahip küçük ve kayalık bir adadır. Arazisinin tarıma uygun olmaması ve çok sıcak, nemli havasının insanlara iyi gelmemesi yüzünden yaşamaya pek elverişli değildir; önemini, tarihî Basra körfezi-Hindistan deniz ticaret yolu üzerinde bulunmasından ve stratejik konumundan alır. 1986 rakamlarına göre sayısı 3817 olan ada halkının çoğunluğu balıkçıdır; serin aylarda buradaki tuz ve demir madenlerinde çalışan insanlar sıcaklar bastırınca anakara sahillerine, özellikle Minâb şehrine göç ederler. Eskiden önemli bir gelir kaynağı olan inci avcılığı artık yapılmamaktadır.

XIV. yüzyılın başlarına kadar kaynaklarda adı geçen Hürmüz burası değil, Hürmüz Boğazı’nın doğu sahillerinde Minâb nehrinin denize döküldüğü yerdeki koyun ağzında bulunan Hürmüz Limanı’dır. Fars bölgesinin merkezi olan ve Kirman, Sîstan ve Horasan’ın denize açılan kapılarını teşkil eden bu önemli şehrin ahalisi Moğol akınları sırasında hükümdarları Kutbüddin Tehemten tarafından boğazın kuzeyinde yer alan Cerûn adasına nakledilmiş (1300) ve burada kurulan liman şehrine Yeni Hürmüz adı verilmiştir; ancak kaynaklardan “yeni” sıfatının pek kullanılmadığı anlaşılmaktadır. Böylece günümüzde harabelerine Minâb şehrinin 80 km. uzağında rastlanan eski Hürmüz’ün yerini alan yeni Hürmüz Limanı, kısa sürede yine Basra körfezi-Hindistan deniz ticaret yolunun kilit taşı durumuna gelmiş ve önemini XVII. yüzyıla kadar korumuştur. Cerûn adasına Hürmüz denilmeye başlanmasından sonra adanın anakara ile bağlantısını sağlayan karşı sahildeki küçük Şahrû İskelesi Cerûn’dan bozulma Gamrûn adıyla tanınır olmuş ve 1622’de Şah I. Abbas’ın Portekizliler’den geri aldığı Hürmüz’deki liman tesislerini yıkıp burayı imar etmesi üzerine boğazın en önemli limanı haline gelmiştir (aş.bk.). Hürmüz ise bu tarihten sonra süratle gerileyerek bugünkü küçük balıkçı kasabasına dönüşmüştür.

Eskiçağ Batı kaynaklarında adına Harmuza ve Hermupolis şekillerinde rastlanan ve Sâsânî Hükümdarı I. Erdeşîr (226-240) tarafından kurulduğu ileri sürülen eski Hürmüz’ün tarihçesinin milât öncesi yıllara gittiği tahmin edilmektedir. Şehir asıl şöhretini, müslümanlar tarafından fethedildikten ve özellikle bölgeyi yöneten küçük bir sultanlık haline geldikten sonra kazanmıştır. X. yüzyılda Muʿcemü’l-büldân ve Ḥudûdü’l-ʿâlem Hindistan’dan gelen malların bu limandan Kirman, Sîstan ve Horasan’a taşındığını yazmaktadır. İbn Hurdâzbih, İstahrî, Makdisî ve İdrîsî de şehrin Basra körfezi-Çin deniz yolunun en önemli limanı olduğunu belirtmektedirler. 1272 ve 1293 yıllarında burayı iki defa ziyaret eden Marco Polo bu limandan Çin’e özellikle at ihraç edildiğini bildirir. Hürmüz’ün Cerûn adasına taşınmasından otuz yıl sonra bölgeye gelen İbn Battûta ise yeni Hürmüz’ü geniş, güzel, faal bir ticaret şehri olarak tanımlar; ayrıca İzkî, Suhâr, Hûr Fekkân ve Kebbâ gibi yerlerin Hürmüz Sultanlığı’na bağlı olduğundan bahseder. 1472’de adayı ziyaret eden Rus seyyahı Afanasii Nikitin, burada dünyanın her yanından gelmiş çeşitli insanların ve malların bulunduğunu, birkaç yıl sonra uğrayan Venedikli tâcir Josafa Barbaro da ticarî açıdan çok gelişmiş bir yer olduğunu söyler.

Afrika kıyılarını dolaşarak Hindistan yolunu açan Portekizliler XVI. yüzyılın başlarında bölgeye ilgi gösterdiler ve 1507’de kumandan Albuquerque Hürmüz adasını kuşattı; ancak alamayarak geri döndü. Fakat yedi yıl sonra tekrar kuşattığında sultanın metbûu Şah İsmâil’in o yıllarda Osmanlı Devleti ile mücadele etmesinden de yararlanarak adayı ele geçirdi ve İran’ın vasalı olan sultanı Portekiz’e bağladı (1514). Portekizliler, adanın hâkim bir yerine etrafı hendekle çevrili muhkem bir kale yaparak bütün boğazı, Basra körfezinin girişini ve karşı İran sahillerini kontrol altına aldılar; bu arada boğazdan geçerek Hicaz’a gitmekte olan gemileri de durdurup hacı adaylarına işkence yaptılar. Ancak Portekizliler’in sahilden İran içlerine doğru gelişen transit ticaret üzerinde pek etkili olamadıkları ve sadece Hürmüz adasındaki liman ticaretiyle yetinmek zorunda kaldıkları görülür. Basra körfezinde başlayan Osmanlı-Portekiz çatışmaları sırasında Pîrî Reis kumandasındaki bir savaş filosu adayı kuşattıysa da alamadı (1552). İki yıl sonra Seydi Ali Reis Basra’daki Osmanlı donanmasını Süveyş’e götürürken Hürmüz civarında Portekiz gemilerine rastladı ve onları mağlûp etti. 1570’te ada üzerine bir sefer daha planlandı; ancak gerçekleştirilemedi. O dönemde Hürmüz’e gelen Venedikli mücevheratçı Gasparo Balbi şehri küçük fakat kalabalık ve hareketli bir yer olarak tanımlar (1580).

Hürmüz, Portekizliler’in işgalinden 108 yıl sonra Safevî Şahı I. Abbas’ın zamanında geri alındı (23 Nisan 1622). Şahın emri üzerine liman tesisleri yıkılarak taşlarıyla karşı sahilde bulunan Gamrûn imar edildi ve adadaki bütün ticarî faaliyetler şaha nisbetle Benderabbas ismi verilen bu yeni liman şehrine kaydırıldı (bk. BENDERABBAS); ancak adadaki askerî tesislere dokunulmadı. 1630 yılında Portekizliler, Fars bölgesi hâkimi vasıtasıyla Hürmüz’ün kendilerine iadesi hususundaki ricalarını İran şahına ilettiler. Şah İngiliz gücünü kırabilmek için bu talebi bir fırsat olarak değerlendirdi ve onlara bazı ticarî imtiyazlar verdi (Delîlü’l-Ḫalîc, I, 64). Yüzyılın ortalarında Osmanlı topraklarından sonra Uzakdoğu’ya doğru yoluna devam eden Fransız seyyahı Tavernier Hürmüz’e uğramış ve ada hakkında, Portekizliler’den kalan kalenin Şah II. Abbas tarafından askerî amaçla kullanıldığı, şehrin harap durumda olduğu, adada su bulunmadığı için sarnıçların yetersiz kaldığı ve bu yüzden burada yaşamanın gittikçe zorlaştığı gibi bilgiler vermiştir.

XVIII. yüzyılın ikinci yarısının başlarında anakaradaki Kavâsim kabilesi tarafından rahatsız edilen Hürmüz halkının bir kısmı Şârika’ya göç etti. 1760’ta ticaret merkezlerini Benderabbas dışında bir yere taşımak isteyen İngilizler adaya yerleşmek için İranlılar’dan izin istedilerse de sonuç alamadılar. Yüzyılın sonlarından itibaren Uman Devleti’nin bölgede ve ada üzerinde etkili olduğu görülmektedir. Umanlılar’ın Hürmüz’e ilgi duymaları İmam Ahmed b. Saîd (1741-1783) ile başladı. 1793’te onun oğlu Sultan b. Ahmed savaşarak Kişm ve Hürmüz adaları da dahil olmak üzere İran kıyılarından 150 kilometrelik bir şeridi ele geçirdi. İran ile yapılan bir antlaşma ile ada 1798’den itibaren Maskat ve Uman Sultanlığı’na kiralandı. Antlaşma 1855’te yeniden ele alınarak kiralama süresi bu tarihten itibaren yirmi yılla sınırlandırıldı. Ancak antlaşmayı bozmak için fırsat kollayan İran Şahı Nâsırüddin, nihayet 1868’de Benderabbas ve Hürmüz’le ilgili önceki şahlar döneminde verilen yetki ve imtiyazları geri aldı. Böylece Uman Sultanlığı yerine adada tekrar İran hâkimiyeti tesis edildi. XX. yüzyılın başlarında Osmanlı Devleti Hürmüz’ün kendi toprakları arasında olduğunu ileri sürüyordu ve hatta İran’ın burada bir karantina binası yapma girişimini engellemişti.

1964’te Benderabbas sahillerine büyük tonajlı gemilerin yanaşabileceği modern liman tesisleri yapıldı. Hürmüz’de çıkarılan demir cevheri karşı sahildeki Benderabbas’tan ihraç edilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, V, 402.

İbn Battûta, Tuḥfetü’n-nüẓẓâr, Kahire 1322, I, 204, 205-206, 207.

İskender Bey Münşî, Târîḫ, s. 48, 59, 136, 142, 166-167, 178, 188.

J. B. Tavernier, Les six voyages de Turquie et de Perse (nşr. S. Yerasimos), Paris 1981, II, 336-350.

Seydi Ali Reis, Mir’âtü’l-memâlik, İstanbul 1313, s. 17-22.

Süleyman Nutki, Basra Körfezi Rehberi, İstanbul 1317, s. 337-340.

Delîlü’l-Ḫalîc (Tarih), I, 23-55, 64.

A. Wilson, The Persian Gulf, Oxford 1928, s. 149.

Hadi Hasan, History of Persian Navigation, [baskı yeri yok] 1928, s. 139-142.

C. R. Boxer, Anglo-Portuguese Rivalry in the Persian Gulf: 1615-1635 (ed. E. Prestage, Chapters in Anglo-Portuguese Relations içinde), Watford 1935, s. 46-129.

Abbas Faroughi, Histoire du royaume de Hormuz depuis son origine jusqu’à son incorporation dans l’empire persan des Séfévis en 1622, Brussels 1949.

Abbas İkbâl, Muṭâlaʿât-i Çend der Bâb-ı Baḥreyn ve Cezâʾir ve Sevâḥil-i Ḫalîc-i Fâris, Tahran 1328 hş., s. 36-47.

Ali Rezmârâ – Nevtâş, Ferheng-i Coġrâfyâ-yi Îrân, Tahran 1330 hş./1951, VIII, 461.

G. le Strange, The Lands of the Eastern Khalifate, London 1966, s. 318.

M. Takī Han Hekîm, Coġrafyâ-yi Târîḫ-i Şehirhâ-yı Îrân, Tahran 1366, s. 175-182.

M. Hasan Han, Mirʾâtü’l-büldân (nşr. Abdülhüseyn-i Nevâî – Mîr Hâşim-i Muhaddis), Tahran 1367 hş., I, 304-313.

Rebîî Bedî‘, Coġrafyâ-yi Mufaṣṣal-ı Îrân, Tahran 1370, I, 123-124.

P. Schwarz, “Hurmuz”, ZDMG, LXVIII (1914), s. 531-543.

Salih Özbaran, “XVI. Yüzyılda Basra Körfezi Sahillerinde Osmanlılar, Basra Beylerbeyliğinin Kuruluşu”, TD, XXV (1971), s. 63.

a.mlf., “Osmanlı İmparatorluğu ve Hindistan Yolu”, a.e., XXXI (1977), s. 125-126.

İdris Bostan, “Basra Körfezi’nin Güney Kesimi ve Osmanlılar”, Osm.Ar., IX (1989), s. 315.

Kāmûsü’l-a‘lâm, VI, 4737.

Dihhudâ, Luġatnâme, XXVIII, 189.

L. Lockhart, “Hurmuz”, EI² (İng.), III, 584-585.

X. de Planhol, “Bandar-e ʿAbbās(ī)”, EIr., III, 685-687.