HABÎB el-ACEMÎ

Aslen İranlı olan ailesi ve hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Ebü’l-Feyz el-Menûfî kaynak göstermeden onun bir melik oğlu olduğunu kaydeder (Cemheretü’l-evliyâʾ, II, 85). Sûfîliğe yönelmeden önce ticaretle meşgul olan ve tefecilik yapan Habîb’in, alacağını tahsil etmeye gittiğinde borçlu ödeme yapamazsa o kişiden ayrıca ayak kirası aldığı rivayet edilir. Söylendiğine göre yemek yiyeceği bir sırada kendisinden sadaka isteyen dilenciyi sert bir şekilde azarlamış, bu esnada karısı yemeğin kan kesildiğini söyleyince Habîb yaptığına pişman olarak dürüst bir tüccar olmaya ve tefeciliği bırakmaya karar vermiştir. Menkıbeye göre Habîb yoldan geçerken oyun oynamakta olan çocukların, korkarak kendisinden kaçmaları üzerine son derece üzülmüş ve Hasan-ı Basrî’nin meclisine giderek tövbe etmiştir. Attâr, Habîb el-Acemî’nin gündüzleri Hasan-ı Basrî’den ilim tahsil edip geceleri Fırat kenarında yaptırdığı zâviyede ibadetle meşgul olduğunu, Kur’an’ı doğru okuyamadığı için kendisine “Acemî” nisbesinin verildiğini kaydeder. Rivayete göre Habîb namaz kılarken âyetleri yanlış telaffuz ettiğinden Hasan-ı Basrî onun arkasında namaz kılınamayacağını düşünmüş; ancak rüyasında, kılmış olduğu bütün namazların Habîb’in arkasında kılacağı namaz hürmetine kabul edileceği, çünkü dili düzeltmekle kalbi düzeltmek arasında büyük bir fark bulunduğu kendisine bildirilerek uyarılmıştır. Bu rivayet, bâtını zâhirden üstün tutan tasavvufî anlayışın ilk karakteristik örneklerinden biri olması açısından önem taşır. Öte yandan, İmam Şâfiî’nin muhalefetine rağmen Ahmed b. Hanbel’in Habîb’i sınamak maksadıyla ona fıkhî bir soru sorduğu ve aldığı cevaptan dolayı hayrete düştüğü, her iki imamın da kendisini takdir ettiği söylenir.

Habîb’in diğer bir özelliği de yaygın kanaate göre duaları kabul edilen bir kişi olmasıdır (İbnü’l-Mülakkın, s. 182). Attâr bu konuda çeşitli menkıbeler zikreder (Tezkiretü’l-evliyâ, s. 98). Habîb’in eşi Amre de dönemin kadın zâhidlerindendi. Habîb el-Acemî’nin ölümü için kaynaklarda 113 (731), 120 (738), 125 (743) ve 130 (747-48) olmak üzere farklı tarihler verilmektedir.

İbn Hacer’e göre Habîb sika bir hadis râvisidir (Tehẕîbü’t-Tehẕîb, II, 189). Hasan-ı Basrî, İbn Sîrîn, Ebû Temîme el-Huceymî ve Bekir b. Abdullah’tan hadis rivayet etmiş, kendisinden de Süleyman et-Teymî, Hammâd b. Seleme, Ca‘fer b. Süleyman ve Mu‘temir b. Süleyman rivayette bulunmuşlardır. Buhârî de el-Edebü’l-müfred (I, 366) ve et-Târîḫu’l-kebîr’de (II, 326) ondan bahsetmiştir. İbnü’l-Cevzî, hadis râvisi olan Habîb’in başka bir kişi olduğunu söylüyorsa da (Ṣıfatü’ṣ-ṣafve, III, 321) bu bilgi başka kaynaklarca doğrulanmadığı sürece ihtiyatla karşılanmalıdır.

Habîb’in tasavvuf tarihi açısından asıl önemi, zühd döneminden sonraki asırlarda teşekkül eden tarikatların silsilelerinde Hasan-ı Basrî’den sonra yer almış olmasıdır. Bu silsilelerde Dâvûd et-Tâî onun müridi olarak görülür. Nakşibendiyye, Kādiriyye, Mevleviyye gibi büyük tarikatların silsilelerinde yer alması menkıbelerinin günümüze kadar ulaşmasını sağlamıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Buhârî, el-Edebü’l-müfred (nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Kahire 1388/1968, I, 366.

a.mlf., et-Târîḫu’l-kebîr, II, 326.

Serrâc, el-Lümaʿ, s. 222.

Dûlâbî, el-Künâ ve’l-esmâʾ, Beyrut 1983, II, 95.

İbn Ebû Hâtim, el-Cerḥ ve’t-taʿdîl, III, 112.

Makdisî, Kitâbü’t-tevvâbîn, Beyrut 1984, s. 200 vd.

Ebû Nuaym, Ḥilye, VI, 149-155.

Kuşeyrî, er-Risâle, II, 687, 720.

Hücvîrî, Keşfü’l-mahcûb (Uludağ), s. 183 vd.

İbn Asâkir, Târîḫu Dımaşḳ, IV, 32-38.

Attâr, Tezkiretü’l-evliyâ (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1984, s. 96-102.

İbnü’l-Cevzî, Ṣıfatü’ṣ-ṣafve, III, 315-321.

Zehebî, Mîzânü’l-iʿtidâl, I, 212, 457.

a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, VI, 143.

İbnü’l-Mülakkın, Ṭabaḳātü’l-evliyâʾ, s. 182-186, 493, 504, 513, 521, 528.

İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, II, 189.

Şa‘rânî, eṭ-Ṭabaḳāt, I, 67.

Münâvî, el-Kevâkib, I, 100.

Ma‘sûm Ali Şah, Ṭarâʾiḳ, II, 75-78.

Ebü’l-Feyz el-Menûfî, Cemheretü’l-evliyâʾ, Kahire 1967, II, 85 vd.

Ali Sâmî en-Neşşâr, Neşʾetü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm, Kahire 1978, III, 155-161.

Elbânî, Silsiletü’l-eḥâdîs̱i’ṣ-ṣaḥîḥa, Beyrut 1985, I, 721.