HAFÂCÎ, Muhammed Abdülmün‘im

22 Temmuz 1915 tarihinde Mısır’ın Dekahliye vilâyetine bağlı Mansûre şehrinin merkezi olan Telbâne’de doğdu. Soyu İslâm’dan önce Hicaz bölgesinde yerleşmiş bulunan, daha sonra çeşitli Arap ülkelerine dağılan, birçok edip, âlim ve ünlü kişinin yetiştiği Hafâce kabilesine mensuptur. Köyündeki ilk eğitimi sırasında hıfzını tamamladıktan sonra öğrenim gördüğü Zekāzîk şehrinde 1936’da liseyi bitirdi. Aynı yıl girdiği Ezher Üniversitesi Arap Dili Fakültesi’nden 1940’ta mezun oldu. Burada İbrâhim Hamrûş ve Muhammed Arafe’den Arap dili ve edebiyatı okudu, yenilikçi düşünceler konusunda etkilendi. Arap dili belâgat ve edebiyatı yüksek araştırmalar bölümünü de 1944’te tamamladı. 1946’da İbnü’l-Muʿtez ve türas̱üh başlıklı teziyle edebiyat, edebî tenkit ve belâgat alanında doktor unvanını aldı. Ardından Şübrâ’daki Fransız Lisesi’nde, Asyût ve Zekāzîk enstitülerinde öğretmenlik yaptı. 1948’de Ezher Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne öğretim üyesi olarak tayin edildi. 1963-1966 yıllarında Libya İmam Muhammed b. Ali es-Senûsî Üniversitesi’nde, 1969-1972’de İmam Muhammed b. Suûd Üniversitesi’nde misafir profesör sıfatıyla çalıştı. 1973’te Ezher Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (Edebiyat, Edebî Tenkit ve Belâgat Bölümü) dekanı oldu. Ertesi yıl Ezher Üniversitesi’nin Asyût’taki Arap Dili Fakültesi dekanlığına getirildi. Râbıtatü’l-edebi’l-hadîs’in 1969’dan sonra başkan vekili ve 1983’te başkanı, aynı zamanda el-Ḥaḍâretü’s̱-s̱eḳāfiyye ve’l-edebiyye dergisi idare meclisi başkanı olarak çalıştı. 1974-1978 arasında Ezher Üniversitesi Yüksek Konseyi, 1976’dan vefatına kadar el-Mecâlisü’l-kavmiyyetü’l-mütehassısa’nın edebiyat bölümü ve Kahire Din İşleri Yüksek Kurulu üyeliğinde bulundu. 1975’te Sudan Hartum Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde misafir profesör sıfatıyla ders verdi. 1976’da Yazarlar Birliği Konseyi üyesi oldu. 1980’den itibaren Ezher Üniversitesi Arap Dili ve Edebiyatı Fakültesi’nde misafir profesör, 1981’de İslâm Araştırmaları Enstitüsü’nde profesör olarak görev yaptı. 1984’te Kahire Arap Dil Kurumu’nda uzmanlık görevini üstlendi. Hafâcî 1932’de kuruluşundan itibaren Apollo şiir topluluğunun ve 1973’te el-Meclisü’l-a‘lâ li’l-fünûn ve’l-âdâb’da şiir komisyonunun üyesiydi.

Birçok edebiyat, şiir ve kültür kongresine, anma/kutlama törenlerine katılan Hafâcî, 1950’de edebiyatta Şevki ödülü, 1960’ta Râbıtatü’l-edebi’l-hadîs ve 1970’te el-Mecmau’l-lugavî ödülü, 1973’te birinci dereceden bilim-sanat ve edebiyat madalyası kazandı. Erken yaşlardan itibaren basınla da yakından ilgilendi. 1936-1937’de es-Siyâsetü’l-yevmiyye’de musahhih, 1937-1944 yıllarında el-Ehrâm gazetesinde kontrolör, 1944-1946’da el-Esâs gazetesinde muharrir, 1984 yılından vefatına kadar, 1969’dan beri üyesi olduğu Râbıtatü’l-edebi’l-hadîs’in çıkardığı el-Haḍâretü’s̱-s̱eḳāfiyye ve’l-edebiyye dergisinin yönetim kurulu başkanı olarak görev yaptı. Çok sayıda yazı ve makalelerini yayımladığı dergiler arasında el-Menhel, el-Ezher, Minberü’l-İslâm, Menârü’l-İslâm, el-Vaʿyü’l-İslâmî, et-Taṣavvufü’l-İslâmî, er-Risâle, es̱-S̱eḳāfe, el-Kitâb, el-Mecelle, el-Cihâd görülür. Hafâcî 8 Mart 2006 tarihinde Kahire’de vefat etti.

Çeşitli alanlarda çok sayıdaki (bir görüşe göre 500’ü aşkın kitap veya cilt) eserinden dolayı XX. yüzyılın Câhiz’i ve Süyûtî’si olarak nitelendirilen Hafâcî mütevazi, güler yüzlü, yumuşak sözlü bir kişi, İslâm ve Batı dünyasında çağdaş bilimsel bir ekol sahibi olarak tanınmıştır. Bu sebeple değişik Arap ülkelerince tez savunmalarına jüri üyesi sıfatıyla davet edilmiş, Arap üniversiteleri tarafından profesör adaylarının ilmî eserleri hakkında rapor verecek bir hakem olarak belirlenmiştir. Eserleri hakkında Mısır ve diğer Arap ülkeleriyle mehcerdeki edebiyatçı ve eleştirmenler tarafından çok sayıda yazı kaleme alınmış, başta mühtedi Macar âlimi Abdülkerim Cermânûs ile Ernest Banert olmak üzere birçok şarkiyatçı onun hakkında çalışma yapmış, hayatı ve eserlerine dair on kadar kitap yazılmış, Mısır, Tunus, Cezayir ve Suudi Arabistan üniversitelerinde hayatı ve eserleriyle ilgili tezler hazırlanmıştır. Kendisi hayatı, görüşleri ve eserlerine dair Mevâkibü’l-ḥayat adıyla bir eser kaleme almış (I-III, Kahire 1981), yine hayatı ve eserleri hakkında elli yılını verdiği Râbıtatü’l-edebi’l-hadîs Min ṣaḥâʾifi’ẕ-ẕikrâ adlı bir monografi yayımlamıştır (Kahire 1988).

Eserleri. Başlıca eserleri şunlardır: Edebiyat: el-Ḥayâtü’l-edebiyye fi’l-ʿaṣri’l-Câhilî (Beyrut 1412/1992; Kahire 1949, 1958), Ḳıṣṣatü’l-edeb fî Mıṣr (I-V, Kahire 1956; I-II, Kahire 1992; I-V, Beyrut, ts.), Ḳıṣṣatü’l-edebi’l-muʿâṣır fî Mıṣr (I-IV, Kahire 1956), Ḳıṣṣatü’l-edeb fi’l-Ḥicâz (I-III, Kahire 1959), Ḳıṣṣatü’l-edeb fi’l-Mehcer / Ḳıṣṣatü’l-edebi’l-mehcerî (Kahire 1959; Beyrut 1973, 1986, 1987), Dirâsât fi’l-edebi’l-muḳāren (Kahire 1380/1960), Ḳıṣṣatü’l-edeb fi’l-Endelüs (I-V, Kahire 1962), Dirâsât fi’l-edebi’l-ʿArabiyyi’l-ḥadîs̱ ve medârisih (I-VI, baskı yeri yok, 1968; Kahire 1974, 1405/1985; Beyrut 1992, 1. cilt), et-Tefsîrü’l-iʿlâmî li’l-edebi’l-ʿArabî (Kahire 1980), Ḳıṣṣatü’l-edeb fi’l-Ḥicâz fi’l-ʿaṣri’l-Câhilî (Kahire 1400/1980, Abdullah Abdülcebbâr ile birlikte), el-Vecdiyyât: Şerḥu Maḳāmâti Muḥammed Ferîd Vecdî (Beyrut 1402/1982, Abdülazîz Şeref ile birlikte), el-Ḥayâtü’l-edebiyye fî ʿaṣri ṣadri’l-İslâm (Beyrut 1973, 1404/1984), el-Ḥayâtü’l-edebiyye fî Mıṣr: el-ʿaṣrü’l-Memlûkî ve’l-ʿOs̱mânî (Beyrut 1984), el-Edebü’l-ʿArabiyyü’l-ḥadîs̱: Medresetü şuʿarâʾi Apollo (I-IV, Kahire 1985), el-Buḥûs̱ü’l-edebiyye: Menâhicühâ ve mes̱âdiruhâ (Beyrut 1987), el-Ḥayâtü’l-edebiyye fi’l-ʿaṣri’l-ʿAbbâsî (Kahire 1989; İskenderiye 2004), el-Ḥayâtü’l-edebiyye fi’l-ʿaṣri’l-ʿAbbâsî baʿde suḳūṭi Baġdâd ḥatte’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱ (Beyrut 1410/1990), el-Ḥayâtü’l-edebiyye baʿde ẓuhûri’l-İslâm (Beyrut 1410/1990), el-Edebü’l-ʿArabiyyü ve târîḫuhû fi’l-ʿaṣreyni’l-Ümevî ve’l-ʿAbbâsî (I-II, Beyrut 1410/1990), el-Edebü’l-İslâmî beyne’n-naẓariyye ve’t-taṭbîḳ (Beyrut 1992, ortak), el-Edebü’l-İslâmî: el-Mefhûm ve’l-ḳażıyye (Beyrut 1992, Ali Subh ile birlikte), Dirâsât fi’l-edebi’l-câhilî ve’l-İslâmî (Beyrut 1992), Ḳıṣṣatü’l-edeb fî Lîbyâ (I-III, Beyrut 1992), el-Edebü’l-Endelüsî: Taṭavvur ve tecdîd (Beyrut 1412/1992).

Edebî Biyografi: Aʿlâmü’ş-şiʿri’l-câhilî (Kahire 1949, Abdüsselâm Sirhân ile birlikte), Tevbe: Şâʿirü’l-büṭûle (Kahire 1949), İbnü’l-Muʿtez ve türâs̱üh fi’l-edeb ve’n-naḳd ve’l-beyân (Kahire 1949, 1958, 1987; Beyrut 1991), Râʾidü’ş-şiʿri’l-ḥadîs̱ (I-II, Ebû Şâdî hakkında, Kahire 1955), Maʿa’ş-şuʿarâʾi’l-muʿâṣırîn (Kahire 1956), Ebû ʿOs̱mân el-Câḥiẓ (Kahire 1965; Beyrut 1973, 1982), Maʿrûf er-Ruṣâfî, şâʿirü’l-ʿArabi’l-kebîr (Kahire 1971), Ebû Dülef ʿabḳarî min Yenbuʿ (Riyad 1972), Şuʿarâʾü Mıṣr mine’l-fetḥi’l-İslâmî ilâ ḳıyâmi’d-devleti’l-Fâṭımiyye (Kahire 1980, Muhammed Mustafa el-Mâhî ile birlikte), Mevâkibü’l-ḥayât (otobiyografi, I-III, Kahire 1981), eş-Şâbbî ve Medresetü Apollo ve ḥarekâtü’t-tecdîd (Tunus 1986; Beyrut 1986, Abdülazîz Şeref – Reşîd ez-Zevâdî ile birlikte), Şâʿirü’ş-Şam Ḫalîl Merdem (Beyrut 1992), ʿAbdülʿazîz Şeref, Şâʿirü’l-ḥub ve’l-cemâl (Beyrut 1992, M. Abdülvâhid el-Hicâzî ile birlikte), Aʿlâmü’l-edeb (şiʿr) fî ʿaṣri Benî Ümeyye (I-II, Beyrut 1993).

Şiir: et-Teşbîh fî şiʿri İbni’l-Muʿtez ve İbni’r-Rûmî (Kahire 1948), Mûsîḳa’ş-şiʿri’l-ʿArabî (Kahire 1948), Fennü’ş-şiʿr: ʿArûżu’ş-şiʿri’l-ʿArabî ve ḳavâfîhi (I-II, Kahire 1949), el-ʿArûż ve’l-ḳavâfî (Kahire 1955, Tâhâ M. Zeynî ile birlikte), eş-Şiʿrü’l-Câhilî (Beyrut 1980, 1986), el-Aṣâle ve’t-tecdîd fî ravâʾiʿi’ş-şiʿri’l-ʿArabî (Kahire 1982), eş-Şiʿrü’l-ʿArabî: Evzânühû ve ḳavâfîhi (Kahire 1948), en-Neġamü’ş-şiʿrî ʿinde’l-ʿArab (Riyad 1987, Abdülazîz Şeref ile birlikte), er-Rüʾye’l-ibdâʿiyye fî şiʿri Aḥmed Zekî Ebî Şâdî (Beyrut 1991, Abdülazîz Şeref ile birlikte), Medârisü’ş-şiʿri’l-ḥadîs̱ (Beyrut 1994, 2003), Ḥarekâtü’t-tecdîd fi’ş-şiʿri’l-ḥadîs̱ (I-III, Beyrut 2001, 2002).

Şiir Divanları: Vaḥyü’l-ʿâṭıfe (Kahire 1936), Neşîdü’ṣ-ṣaḥrâʾ (Kahire 1947, 1988), Neġam mine’l-ḫuld (Kahire 1947, 1973, 1974), Aḥlâmü’ş-şebâb (Kahire 1949), Aḥlâmü’s-serâb (Kahire 1953, 1969), ed-Dîvânü’l-İslâmî (Kahire 1972), Eşvâḳu’l-ḥayât (Kahire 1978, 1983, 1984), (Ṣalavât) ʿAle’ḍ-ḍafâf (Kahire 1980, 1981, 1982, 1984), Uġniyât min ʿabḳar (Kahire 1987, 1988), Melḥametü’s-sîreti’n-nebeviyyeti’l-ḫâlide (Kahire 1988, 1991), Neşîdü’ẕ-ẕikrâ (Kahire 1988), Aḥlâmü’l-mesâʾ (Kahire 1988).

Edebî Tenkit: Mevḳıfü’n-nuḳḳād mine’ş-şiʿri’l-câhilî (I-II, Kahire 1950), Uṣûlü’n-naḳd (Kahire 1975), el-Fikrü’n-naḳdî ve’l-edebî fi’l-ḳarni’r-râbiʿ el-hicrî (Kahire 1984), Medârisü’n-naḳdi’l-edebiyyi’l-ḥadîs̱ (Kahire 1995, 2003), Dirâsât fi’n-naḳdi’l-ʿArabiyyi’l-ḥadîs̱ ve meẕâhibih (Kahire, ts.).

Gramer-Belâgat: Şevâhidü’l-Kitâb (Sîbeveyhi, Kahire 1949), Tehẕîbü’l-Âcurrûmiyye fî ʿilmi’l-ḳavâʿidi’l-ʿArabiyye (Kahire 1371/1951), Naḥve belâġa cedîde (Kahire 1980, 2007, Abdülazîz Şeref ile birlikte), el-Üslûbiyye ve’l-beyânü’l-ʿArabî (Beyrut 1992, Abdülazîz Şeref – M. Sa‘dî Ferhûn ile birlikte), el-Belâġatü’l-ʿArabiyye beyne’t-taḳlîd ve’t-tecdîd (Beyrut 1992, Abdülazîz Şeref ile birlikte), en-Naḥvü’l-ʿArabî li-ricâli’l-iʿlâm (Beyrut 2001; Dımaşk 2001, Abdülazîz Şeref ile birlikte).

İslâmiyet: et-Türâs̱ü’l-edebî fi’t-taṣavvufi’l-İslâmî / el-Edeb fi’t-türâs̱i’ṣ-ṣûfî (Dâru Gureyyib 1950-1995), el-İslâm ve ḥuḳūḳu’l-insân (Kahire 1951, 1982, 1985), el-İslâm risâletü’l-ıṣlâḥ ve’l-ḥürriyye (Kahire 1952), el-İslâm dînü’l-insâniyye el-ḫâlid (Kahire 1374/1955), er-Red ʿale’l-müşrikîn (Kahire 1961), el-İslâm dînü’l-insâniyye (Kahire 1963), el-İslâm ve’l-ḥaḍâretü’l-insâniyye (Kahire 1973; Beyrut 1982), el-İslâm ve naẓariyyâtühü’l-iḳtiṣâdiyye (Beyrut 1973, 1982), Ḫulûdü’l-İslâm (Kahire 1975), el-İslâm yerfuḍu’ş-şuʿûbiyye (Beyrut 1977), el-İslâm ve ḥaḍâretü’l-müstaḳbel (Kahire 1984, Abdülazîz Şeref – Emine es-Sâvî ile birlikte), el-İḳtiṣâdü’l-İslâmî (Beyrut 1990), el-Fikrü’l-İslâmî beyne’l-aṣâle ve’t-tecdîd (Beyrut 1991), el-İslâm ve’l-ġazvü’l-İfrîḳī (Beyrut 1991), el-İnsâniyyetü teʿûdü ile’l-İslâm (Beyrut 1992, Abdülazîz Şeref ile birlikte), Felsefetü’t-târîḫi’l-İslâmî (Beyrut 1992), el-İslâm ve terbiyetü’ş-şebâb (İskenderiye 2002), el-İslâm ve taḥḳīḳu’ẕ-ẕât (Kahire 1432/2011), el-Bahâʾiyye fî ḍavʾi’l-İslâm (Beyrut, ts., Abdülazîz Şeref ile birlikte).

Tarih-Siyer: el-Ḫafâciyyûn fi’t-târîḫ / Benî Ḫafâce (Kahire 1950, 1965, 1971), Benû Ḫafâce ve târîḫuhümü’s-siyâsî ve’l-edebî (Kahire 1952), Sîretü Resûlillâh (s.a.s.) (I-IV, baskı yeri yok, 1971), el-Ezher fî elfiʿ ʿâm (I-IV, Kahire 1374, 1988), Fî mevâkibi’n-nübüvve (Kahire 1974), Meşâhid mine’s-sîreti’l-ʿâṭıra (Kahire 1980), Ervaʿu’l-meşâhid min sîreti’r-resûli’l-aʿẓam (Dımaşk 1982), (Silsiletü) es-Sîretü’n-nebeviyye (Dımaşk 1986, 2000, 2001; Küveyt 2003), Sîretü Ḫâtemi’l-mürselîn (Beyrut 1991), et-Tefsîrü’l-iʿlâmî li’s-sîreti’n-nebeviyye (Beyrut 1992), el-Mektebetü’l-ʿArabiyye ve meṣâdiruhâ (İskenderiye 2002), es-Sîretü’n-nebeviyyetü’l-ḫâlide (İskenderiye 2002), Ṣavtü’t-târîḫ (İskenderiye 2004), el-Ḥareketü’l-ʿilmiyye fi’l-Ezher fi’l-ḳarneyni’t-tâsiʿ ʿaşer ve’l-ʿişrîn (Kahire 2007, Ali Ali Subh ile birlikte), es-Sîretü’n-nebeviyye ve’l-iʿlâmü’l-İslâmî (Kahire, ts., Abdülazîz Şeref – Emine es-Sâvî ile birlikte).

Tefsir-Hadis: el-Muḫtâr mine’t-Tecrîdi’ṣ-ṣarîḥ li-eḥâdîs̱i’l-Câmiʿi’ṣ-Ṣaḥîḥ (I-IV, Kahire 1955, 1958, Mahmûd Emîn en-Nevâvî ile birlikte), et-Tefsîrü’l-vasîṭ li’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Ezher’deki Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye yönetiminde Hafâcî’nin de bulunduğu ulemâ heyeti, I-X, Kahire 1973-1993), Mevsûʿatü elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Kahire 1988), el-Münteḫab fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Kahire 1995, içinde Hafâcî’nin de yer aldığı Ezher âlimleri heyeti), Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ḥakîm (I-XIII, Necef, ts.), Şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî / Taʿlîḳāt ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî (I-X), Meʾs̱ûrât nebeviyye: Muḫtârât mine’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyyeti’ş-şerîfe (Kahire, ts.).

Neşir: İbnü’l-Mu‘tez, el-Bedîʿ (takdim, şerh ve ta‘lik, Beyrut 1935; Kahire 1945-1410/1990); Resâʾilü İbni’l-Muʿtez fi’n-naḳd ve’l-edeb ve’l-ictimâʿ (Kahire 1946, 1954); Sa‘leb, Ḳavâʿidü’ş-şiʿr (tahkik ve şerh, Kahire 1948, 1953, 1971; Beyrut 2005); Hatîb el-Kazvînî, el-Îżâḥ fî ʿulûmi’l-belâġa (şerh, ta‘lik, tenkih, I-VI, Kahire 1948; kısa şerh, I-II, Kahire 1949, 1953, 1960, 1971, 1975, 1980); Faṣîḥu S̱aʿleb ve’ş-şürûḥu’lletî ʿaleyhi (Kahire 1949); Ebû Sehl Muhammed b. Ali el-Herevî, et-Telvîḥ fî şerḥi’l-Faṣîḥ (Kahire 1949); İbn Düreyd, el-İştiḳāḳ (Kahire 1949); Zeccâc, Feʿaltü ve efʿaltü (Kahire 1949); Sa‘leb, Kitâbü’l-Faṣiḥ (Kahire 1949); Süyûtî, el-İtḳān (Kahire 1370/1951); Bâkıllânî, İʿcâzü’l-Ḳurʾân (şerh ve ta‘lik, Kahire 1951; Beyrut 1991, 2013); Şerîşî, Şerḥu Maḳāmâti’l-Ḥarîrî (I-II [I-IV], Kahire 1372/1952); Asmaî, Fuḥûletü’ş-şuʿarâʾ (Kahire 1953, Tâhâ M. ez-Zeynî ile birlikte); Şehâbeddin el-Hafâcî, Şifâʾü’l-ġalîl fîmâ fî kelâmi’l-ʿArab mine’d-daḫîl (Kahire 1952 [?]); İbn Sinân el-Hafâcî, Sırrü’l-feṣâḥa (Kahire 1953, Tâhâ Muhammed ez-Zeynî ile birlikte); Hatîb et-Tebrîzî, Şerḥu Dîvâni’l-Ḥamâse (I-II, Kahire 1955); Ahmed b. Şuayb el-Kanâî, el-Kâfî fî ʿilmeyi’l-ʿarûż ve’l-ḳavâfî (Kahire 1955, 1973, Abdüsselâm Sirhân ile birlikte); Ebû Temmâm el-Hamâse (I-II, Kahire 1955); Sîrâfî, Aḫbârü’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn (Kahire 1955, 1966, Tâhâ M. ez-Zeynî ile birlikte); A‘lem eş-Şentemerî, Eşʿârü’ş-şuʿarâʾi’s-sitti’l-Câhiliyyîn (Kahire 1958; Beyrut 1992); Şerḥu İbn ʿAḳīl ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik (I-III, Kahire 1959, 2005, Tâhâ M. ez-Zeynî ile birlikte); Metnü’t-Telḫîṣ fî ʿilmi’l-belâġa (şerh ve ta‘lik, Kahire 1960); Muhammed b. Ahmed el-Ezherî, Tehẕîbü’l-luġa (heyet, I-XV, Kahire 1964-67); İbn Hişâm, Şerḥu Ḳaṭri’n-nedâ ve belli’ṣ-ṣadâ (ta‘lik, I-II, Kahire 1966, 1388/1969, Tâhâ Muhammed ez-Zeynî ile birlikte); Abdüllatîf el-Bağdâdî, Ẕeylü Faṣîḥi S̱aʿleb (Kahire 1368); Abdülkāhir el-Cürcânî, Delâʾilü’l-iʿcâz (şerh, ta‘lik, Kahire 1969, 2013); Esrârü’l-belâġa (Kahire 1972); Kudâme b. Ca‘fer, Naḳdü’ş-şiʿr (Kahire 1978, 2006); Dîvânü İbn Rüzayḳ (Uman 1983); Dîvânü’ş-Şâfiʿî (Riyad 1986; Beyrut 1990); Dîvânü’l-Miʿvelî (Muhammed b. Abdullah, Kahire 1992); Dîvânü ʿÖmer b. Ebî Rebîʿa (Kahire 1995); Şerḥu Şüẕûri’ẕ-ẕeheb (Kahire 1999, M. Sa‘dî Ferhûd – Abdülazîz Şeref ile birlikte); Dîvânü Ebi’ṭ-Ṭayyib el-Mütenebbî (Kahire, ts., Saîd Cevdet Sehhâr ile birlikte); Takıyyüddin el-Fâsî, Şifâʾü’l-ġarâm bi-aḫbâri’l-Beledi’l-ḥarâm (I-II, Mekke, ts.; Kahire, ts., Abdülcebbâr el-Filâlî ile birlikte); Nâbiga ez-Zübyânî, Dîvân (Kahire, ts.); Münzirî, Mişkâtü’l-yaḳīn fî eḥâdîs̱i Seyyidi’l-mürselîn (Kahire, ts.).

BİBLİYOGRAFYA :

M. Abdülmün‘im Hafâcî, İbnü’l-Muʿtez ve türâs̱üh fi’l-edeb ve’n-naḳd ve’l-beyân, Kahire 1949, tür.yer.; a.mlf., Maʿa’ş-Şuʿarâʾi’l-muʿaṣırîn, Kahire 1956, s. 208; a.mlf., el-Fikrü’l-İslâmî beyne’l-aṣâle ve’t-tecdîd, Beyrut 1991, s. 243-245; a.mlf., Felsefetü’t-târîḫ fi’l-İslâm, Beyrut 1992, s. 5-14; a.mlf., Ebû ʿOs̱mân el-Câḥiẓ, Beyrut 1992, s. 350-351; a.mlf., el-Âdâbü’l-ʿArabiyye fi’l-ʿaṣri’l-ʿAbbâsiyyi’l-evvel, Beyrut 1992, s. 383-384; a.mlf., el-Ḥayâtü’l-edebiyye fi’l-ʿaṣri’l-Câhilî, Beyrut 1992, s. 501-502; a.mlf., Aʿlâmü’l-edeb, Beyrut 1993, II, 157-159; a.mlf., el-Ḳaṣîdetü’l-ʿArabiyye, Beyrut 1993, s. 382-384; a.mlf. – Ali Ali Subh, el-Ḥareketü’l-ʿilmiyye fi’l-Ezher fi’l-ḳarneyni’t-tâsiʿ ʿaşer ve’l-ʿişrîn, Kahire 2007, III, 575-576; Bâkıllânî, İʿcâzü’l-Ḳurʾân (nşr. M. Abdülmün‘im Hafâcî), Kahire 1370/1951, neşredenin notu, s. 320; M. Ahmed İbrâhim Hamza, ed-Duktûr Muḥammed ʿAbdülmünʿim Ḫafâcî şâʿiren (yüksek lisans tezi, 1990), Câmiatü Ezher Külliyyetü’l-lugati’l-Arabiyye; Abdullah b. Abdürrahîm Useylân, Taḥḳīḳu’l-maḫṭûṭât beyne’l-vâḳıʿ ve’n-nehci’l-ems̱el, Riyad 1415/1994, s. 195; M. Ahmed İbrâhim Muhammed, Muḥammed ʿAbdülmünʿim Ḫafâcî şâʿiren, [baskı yeri ve tarihi yok] (Dâru İbn Bâdîs); “Muḥammed ʿAbdülmünʿim Ḫafâcî”, http://www.albabtainprize.org/Encyclopedia/poet (02.09.2014); Ebü’l-Hasan el-Cemmâl, “Muḥammed ʿAbdülmünʿim Ḫafâcî Süyûṭiyyü’l-ʿaṣr”, http://www.karamaty.com (02.09.2014); Mücâhid el-Hafâcî, “el-Merḥûm el-Brufesûr Muḥammed ʿAbdülmünʿim Ḫafâcî fî Mıṣr”, http://www.sotaliraq.com (02.09.2014).