HAFÂCÎ, Şehâbeddin

977 (1569-70) yılında Kahire yakınında küçük bir kasaba olan Seryâkûs’ta doğdu. Soyu Hafâce kabilesine kadar uzandığı için Hafâcî nisbesiyle anılır. İlk bilgilerini devrinin Sîbeveyhi’si dediği dayısı Ebû Bekir eş-Şenevânî’den aldı. Ardından dinî ve edebî ilimleri öğrendi. Şemseddin er-Remlî, Zekeriyyâ el-Ensârî, hadis hâfızı İbrâhim el-Alkamî, Ali b. Gānim el-Makdisî, Nûreddin ez-Zeyyâdî gibi hocalardan hadis ve fıkıh dersleri okuyarak icâzet aldı. Ahmed el-Alkamî ile Muhammed es-Sâlihî’den edebiyat, Dâvûd el-Basîr’den tıp tahsil etti. Daha sonra babasıyla hacca giden Hafâcî Mekke ve Medine’deki edip, şair ve hocalarla tanıştı; İbn Cârullah el-İsâm gibi âlimlerle görüşüp kendilerinden istifade ettikten sonra İstanbul’a gitti. İstanbul’da Ganîzâde Mehmed Nâdirî ve Azmîzâde Mustafa Hâletî’den faydalandı, haham Dâvud’dan geometri ve cebir dersleri aldı ve Hoca Sâdeddin Efendi’den tefsir okudu. Kendisi de aralarında Ahmed b. Yahyâ b. Ömer el-Hamevî el-Askerî ile Ḫizânetü’l-edeb sahibi Abdülkādir el-Bağdâdî’nin de bulunduğu birçok talebeye hocalık etmiştir.

İstanbul’da bilgisi ve şahsiyetiyle kendini kabul ettiren Şehâbeddin el-Hafâcî önce Rumeli kadılığına tayin edildi; IV. Murad devrinde (1623-1640) daha çok itibar kazanarak Üsküp ve Selânik kadılıkları ile görevlendirildi. Bu görevleri sırasında servet sahibi olan Hafâcî, daha sonra kazasker olarak Mısır’a gönderildiyse de İstanbul’da aleyhinde yapılan dedikodu ve şikâyetler üzerine vazifesinden azledilerek geri çağrıldı. İstanbul’a dönerken uğradığı Şam ve Halep’te tanıştığı âlimler kendisine yakın ilgi gösterip hakkında kasideler yazdılar ve ilmî sohbetlerinde bulundular. İstanbul’a geldiğinde beklediği ilgiyi göremeyen Hafâcî, bazı idarecilerin baskıları ve haksızlıkları yüzünden ilmî seviyenin düştüğünü, zulüm ve husumetin yaygınlaştığını, dinin istismar edildiğini ileri sürerek üzüntülerini dile getirdiği el-Maḳāmâtü’r-Rûmiyye adlı risâlesini kaleme aldı. Ayrıca Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi hakkında, “Bahri olup suyu bulunmayan aruz gibi, adı olan, fakat kendisi bulunmayan bir vezir” anlamında Arapça bir beyit söyleyince araları iyice açıldı. Bunun üzerine kendisine Kahire’de bir kadılık maaşı bağlanarak İstanbul’dan uzaklaştırıldı. Bundan sonraki ömrünü eser yazmakla geçiren Hafâcî 12 Ramazan 1069 (3 Haziran 1659) tarihinde Kahire’de vefat etti.

Şehâbeddin el-Hafâcî dil, edebiyat, belâgat ve dinî ilimlerdeki dirayetiyle kendini kabul ettirmiş, önemli mevkiler olan Rumeli ve Mısır kadılıklarına tayin edilerek kādılkudât unvanını almıştır. Aynı zamanda şair olan Hafâcî manzum ve mensur eserlerinde sunîlikten uzak, başarılı bir üslûp ortaya koymuştur. Onun 10.000 ciltlik bir kütüphaneye sahip olduğu rivayet edilir. Vefatından sonra kitaplarının büyük bir kısmı talebesi Abdülkādir el-Bağdâdî’ye kalmıştır. Hafâcî hakkında Abdullah İbrâhim Yûsuf ez-Zehrânî tarafından bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır (Şihâbüddîn el-Ḥafâcî ḥayâtühû ve edebühû, Câmiatü Ümmi’l-kurâ, Külliyyetü’l-lugati’l-Arabiyye, Mekke 1406/1986).

Eserleri. 1. Ḫabâya’z-zevâyâ fîmâ fi’r-ricâl mine’l-beḳāyâ. Bir genel kültür (edeb) kitabı olup aralarında kendisinin ve oğlunun hocalarının da bulunduğu yetmişten fazla çağdaş âlimin hayatına dair bilgi ihtiva eder. Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi adına yazılan eser müellifin Reyḥânetü’l-elibbâ’sının esasını teşkil eder. Muhammed Emîn el-Muhibbî (ö. 1111/1699), babası Fazlullah el-Muhibbî’nin Hafâcî Mısır’a giderken Şam’da onunla karşılaştığını ve bu eserini o sırada istinsah ettiğini söylemektedir (Ḫulâṣatü’l-es̱er, I, 334). Kitabın çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunmaktadır (Brockelmann, GAL, II, 368; Suppl., II, 396; Şehâbeddin el-Hafâcî, Reyḥânetü’l-elibbâ, nâşirin mukaddimesi, I, 13-14).

2. Reyḥânetü’l-elibbâ ve zehretü’l-ḥayâti’d-dünyâ. Hafâcî bu eseriyle Ḫabâya’z-zevâyâ adlı kitabını, Ebû Mansûr es-Seâlibî’nin Yetîmetü’d-dehr’i ile İmâdüddin el-İsfahânî’nin Ḫarîdetü’l-ḳaṣr’ı tarzında kaleme almıştır. Çağdaşı olan veya kendisinden bir müddet önce yaşayan âlim, edip ve şairlerin hayatını konu alan bu kitapta onların eserlerinden bazı örnekler de nakleder. Muhammed Emîn el-Muhibbî’nin Nefḥatü’r-Reyḥâne adıyla bir zeyil yazdığı eser, İbrâhim b. Abdülgaffâr ed-Desûkī’nin tashihiyle birkaç defa basılmış (Bulak 1273; Kahire 1294, 1306), ilmî neşri ise Abdüllatîf Muhammed el-Hulv tarafından yapılmıştır (I-II, Kahire 1386/1967).

3. Ṭırâzü’l-mecâlis (el-Emâlî) (Kahire 1284; Tanta, ts.). Dil ve edebiyata dair olan bu eser emâlî tarzında elli meclisten meydana gelmekte, ayrıca tefsir, hadis ve tarihle ilgili bazı konulara da yer verilmektedir. Çeşitli edebî kaynaklarla birçoğu günümüze ulaşmamış nâdir eserlerden alınan bilgileri ihtiva etmesi eserin önemini daha da arttırmaktadır.

4. Şifâʾü’l-ġalîl fîmâ fî kelâmi’l-ʿArab mine’d-daḫîl. Arapça’daki yabancı asıllı kelimeleri alfabetik olarak sıralayan bir sözlüktür. Çeşitli baskıları yapılan eserin (Kahire 1282, 1325’te iki baskı) ilmî neşri Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî tarafından gerçekleştirilmiştir (Kahire 1952 [?]).

5. Şerḥu Dürreti’l-ġavvâṣ fî evhâmi’l-ḫavâṣ. Harîrî’nin, halkın yaptığı dil yanlışlarına ilişkin Dürretü’l-ġavvâṣ adlı eserine yazdığı bol örnekle zenginleştirilmiş tenkitli bir şerhtir. IV. Murad’a ithafen yazılan eser İstanbul’da (1299) basılmıştır.

6. Nesîmü’r-riyâż fî şerḥi Şifâʾi’l-Ḳāḍî ʿİyâż. 1058’de (1648) tamamlanan eser, Kādî İyâz’ın eş-Şifâʾ bi-taʿrîfi ḥuḳūḳi’l-Muṣṭafâ adlı kitabının şerhi olup Bulak (1257), İstanbul (1267), Kahire (1312-1317, 1325, 1327) ve Beyrut’ta (1326/1908, ofset) dört cilt halinde neşredilmiştir (daha geniş bilgi için bk. eş-ŞİFÂ’).

7. ʿİnâyetü’l-Ḳāḍî ve kifâyetü’r-Râżî (Ḥâşiye ʿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî) (I-VIII, İstanbul 1271; Bulak 1283). Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl adlı tefsirine yazdığı bu hâşiye müellifin en hacimli eseridir. Kitapta her kelime ayrı ayrı açıklanmış ve Nesîmü’r-riyâż’da olduğu gibi aynı konuda daha önce yazılan eserlerdeki bilgiler nakledilmekle yetinilmiştir.

8. Dîvânü’l-edeb fî ẕikri (meḥâsini) şuʿarâʾi’l-ʿArab (Beyrut 1316/1898-99).

9. Dîvân. Bir mukaddime ile başlayıp kafiye ve konu gözetilmeden -belki de müsvedde olarak- tertip edilen divanın çeşitli kütüphanelerde nüshaları bulunmaktadır (Brockelmann, GAL, II, 368; Suppl., II, 396; Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî, s. 148).

Hafâcî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Ḳaṣâʾid, Maḳāmetü’l-ġurbe, el-Maḳāmetü’l-Maġribiyye, el-Maḳāmetü’s-Sâsâniyye (Reşîdüddin Vatvât’ın Maḳāme’sine nazîre), el-Maḳāmetü’r-Rûmiyye (İstanbul’daki âlimler hakkında yazılmış bir nevi şikâyetnâme), Ḥadîḳatü’s-siḥr, eş-Şühübü’s-seyyâre, Ḥâşiyetü Şerḥi’l-Ferâʾiż, Ẕâtü’l-ems̱âl (Reyḥânetü’n-ned), er-Riḥle, er-Resâʾilü’l-erbaʿûn, Risâle fî müteʿallaḳi’l-besmele, es-Sevâniḥ, Ḥavâşi’r-Rażî ve’l-Câmî (Reyḥânetü’l-elibbâ, nâşirin mukaddimesi, I, 12-29).

BİBLİYOGRAFYA

Şehâbeddin el-Hafâcî, Reyḥânetü’l-elibbâ (nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv), Kahire 1386/1967, nâşirin mukaddimesi, I, 3-39.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, I, 331-343.

a.mlf., Nefhatü’r-Reyhâne (nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv), Kahire 1389/1969, IV, 395-477.

İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, II, 228-229.

M. Abdülmün‘im Hafâcî, el-Ḫafâciyyûn fi’t-târîḫ, [baskı yeri yok] 1965, s. 141-157.

a.mlf., el-Ezher fî elfi ʿâm, Beyrut 1988, I, 135-149.

Serkîs, Muʿcem, I, 830, 832.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 397, 488, 550, 571; II, 30, 646.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 160-161.

Brockelmann, GAL, II, 368-369; Suppl., II, 396.

C. Zeydân, Âdâb (Dayf), III, 308-309.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, II, 138-139.

Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, I, 75.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), I, 238.

Ömer Ferruh, Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî, Beyrut 1406/1986, II, 629-639.

Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, II, 289-291.

Abdülvehhâb Hammûde, “Neşʾetü kütübi’l-emâlî ve ḫaṣâʾiṣuhâ”, ME, XXV (1953), s. 292-297.

F. Krenkow, “Hafâcî”, İA, V/1, s. 63-64.

a.mlf., “al-K̲h̲afād̲j̲ī”, EI² (İng.), IV, 912-913.