EBÜ’t-TAYYİB el-LUGAVÎ

Abbâsî Halifesi Mu‘tazıd-Billâh zamanında (892-902) Askerimükrem’de doğdu. İlk öğrenimini burada yaptı ve Ebû Hilâl el-Askerî ile birlikte onun dayısı Ebû Ahmed Hasan b. Abdullah el-Askerî’den ders aldı. Daha sonra Bağdat’a gitti. Ebû Ali el-Kālî ve İbn Hâleveyh ile beraber Gulâmu Sa‘leb diye tanınan Ebû Ömer ez-Zâhid’in ve ayrıca Ebû Bekir es-Sûlî’nin derslerine devam etti. Bu iki hocanın yanında uzun süre kalarak dil, edebiyat ve özellikle lugat konularında kendini yetiştirdi.

Bir müddet sonra Seyfüddevle el-Hamdânî’nin himayesinde Fârâbî, Ebû Ali el-Fârisî, İbn Cinnî, Küşâcim, İbn Nübâte el-Hatîb, Ebü’t-Tayyib el-Mütenebbî, Serî er-Reffâ gibi kendi alanlarında tanınmış şahsiyetlerin bir araya geldiği önemli bir ilim merkezi olan Halep’e yerleşti. Burada lugat ilmi alanındaki bilgisiyle temayüz etti ve “Lugavî” nisbesiyle tanındı. Bağdat’taki ders arkadaşı İbn Hâleveyh ile aralarında rekabet bulunan Ebü’t-Tayyib, dostu Mütenebbî ile İbn Hâleveyh arasındaki tartışmalarda İbn Cinnî ile birlikte Mütenebbî’yi destekledi. Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin Risâletü’l-ġufrân’ının yazılmasına vesile olan İbnü’l-Kārih’ten başka herhangi bir talebesi bilinmemektedir.

Ebü’t-Tayyib, Halep’in Bizanslılar tarafından zaptedildiği 22 Zilkade 351 (22 Aralık 962) tarihinde babası ile birlikte şehid edilmiş ve bu sırada eserlerinin çoğu kaybolmuştur.

Eserleri. 1. Merâtibü’n-naḥviyyîn. Ebû Bekir ez-Zübeydî’nin (ö. 379/989) Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (Kahire 1954) adlı eseriyle birlikte, sonradan Yâkūt el-Hamevî, Kıftî ve Süyûtî tarafından kaleme alınan dil ve edebiyat âlimleri hakkındaki eserlerin en önemli kaynağıdır. Müellif bu kitabında nahiv ilminin doğuşunu ve Ebü’l-Esved ed-Düelî’den başlayarak Basra ve Kûfe mekteplerinin önemli simalarını tanıtır. Âlimlerin hayatına ait ayrıntılardan ziyade genel olarak ilmî kabiliyet ve dereceleri, hoca-talebe ilişkileri, hangi konuda mütehassıs oldukları, rivayet bakımından güven durumları ve önemli eserleri hakkında özlü bilgiler vermektedir. Eserin sonunda, Medine ve Mekke’de yetişen birkaç dilciden söz ederek Bağdat’ın bu konudaki durumuyla ilgili kısa bir değerlendirme yapmaktadır. Altmış nahivci hakkında bilgi veren eser Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim tarafından neşredilmiştir (Kahire 1375/1955, 1974).

2. Kitâbü’l-İbdâl. Şekil bakımından birbirine yakın olan, köklerinde mevcut tek harften ibaret farklılığın anlam değişikliğine yol açmadığı kelimeleri ihtiva eden bir sözlüktür. İbnü’s-Sikkît’in Kitâbü’l-Ḳalb ve’l-ibdâl adlı eserinden sonra sahasında en hacimli kitap olup İzzeddin et-Tenûhî tarafından iki cilt halinde yayımlanmıştır (Dımaşk 1379-1380/1960-1961).

3. Şecerü’d-dür. Kelimelerin zincirleme olarak birbirleriyle izah edildiği “müdâhal”, “mütedâhal” veya “müselsel” denilen türde bir sözlüktür. Eserde her kelime “şecer” adı verilen bir ana bölümde ele alınarak arka arkaya yüz kelimeyle, diğer farklı anlamları ise “fer‘” denilen çeşitli alt başlıklarda zincirleme onar kelimeyle açıklanmaktadır. Eseri Muhammed Abdülcevâd neşretmiştir (Kahire 1957, 1968, 1985).

4. Kitâbü’l-Eżdâd fî kelâmi’l-ʿArab. Karşıt anlamlı kelimelere dair olup İzzet Hasan tarafından iki cilt halinde yayımlanmıştır (Dımaşk 1963).

5. el-İtbâʿ fi’l-luġa. Sözü tekit ve takviye için çok defa önceki kelimenin ilk harfinin değiştirilmesiyle elde edilen aynı vezin ve kafiyede iki kelimenin peş peşe kullanılması (ikileme, tekrar) ile ilgilidir. Eseri İzzeddin et-Tenûhî neşretmiştir (Dımaşk 1961).

6. el-Müs̱ennâ fi’l-luġa. Tesniye (ikil) kalıbındaki kelimelere dair olan bu eser de İzzeddin et-Tenûhî tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1960).

Kaynaklarda Ebü’t-Tayyib’in Kitâbü’l-Firâḳ (Kitâbü’l-Furûḳ) adlı bir eserinden de söz edilmekte, yazdığı bazı şiirler ise pek güçlü sayılmamaktadır.

BİBLİYOGRAFYA

Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Kitâbü’l-İbdâl (nşr. İzzeddin et-Tenûhî), Dımaşk 1379/1960, neşredenin girişi, I, 5-71.

a.mlf., Şecerü’d-dür (nşr. Muhammed Abdülcevâd), Kahire 1968, neşredenin girişi, s. 18-24.

a.mlf., Merâtibü’n-naḥviyyîn (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1375/1955, neşredenin girişi, s. 37.

Ebü’l-Alâ el-Maarrî, Risâletü’l-ġufrân (nşr. Âişe Abdurrahman), Kahire 1397/1977, s. 550-552.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, II, 120.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1650.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 190.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 40, 406.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 633.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 325.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VI, 210.

Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, II, 455-457.

Maʿa’l-Mektebe, s. 173-174.

Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemânî, İşâretü’t-taʿyîn fî terâcimi’n-nüḥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb), Riyad 1406/1986, s. 197-198.

İzzeddin et-Tenûhî, “Ebü’ṭ-Ṭayyib el-Luġavî el-Ḥalebî”, MMİADm., XXIX (1954), s. 175-183.

MIDEO, III (1956), s. 195.

M. W. Mirza, “Kitāb al-İbdāl”, IC, XXXVI/3 (1962), s. 228-229.

Jaakko Hämeen-Anttila, “Lexical ibdâl (Abū’t-Tayyib al-Lugahawī and his Kitāb al-Ibdāl)”, SO, LXXI (1993), s. 69-73.

G. Troupeau, “Abu’l-Ṭayyib al-Lug̲h̲avī”, EI² Suppl. (İng.), s. 37-38.