EBYEYRÎ

1190 (1776) yılında Nuakşot’a (Nüvâkşût) 150 km. uzaklıkta Etrârze (Trârze) vilâyetine bağlı, sonradan bir şehir halinde gelişecek olan Bûtilimît (Betilimît) mevkiinde doğdu. Aslen Murâbıt kabilelerinden Tenduğ’a bağlanan Evlâdü Ebyeyr (Batı kaynaklarında Abyayr, Ibir) kabilesinin İntişayt (N’tishait) koluna mensuptur. Kendisi “Sîdiyâ/Sîdî el-Kebîr”, tanınmış bir ıslahatçı âlim olan torunu Sîdî b. Sîdî Muhammed de “Sîdiyâ es-Sagīr” (Sîdî Bâb/Baba) lakabıyla anılır. Ebyeyrî dayısı Seyyid b. Elfağ Ubeyd b. Fâl’den Kur’an okumayı, Tâlib Emîn b. Tâlib el-Muhtâr’dan tecvid öğrendi. Ardından tahsil için yolculuklara çıktı. Îdû Ali kabilesi muhitinde Hurme b. Abdülcelîl el-Alevî’nin medresesinde on üç yıl Arap dili ve edebiyatı ile akaid okuduktan sonra Îdîçebbe kabilesinde fıkıh eğitimi veren es-Safrâ ve’l-Kehlâ adlı medreseye gitti; burada dört yıl kadar Habîbullah b. Kādî ve oğlu Muhammed Mahmûd’dan fıkıh tahsil etti. Halîl b. İshak’ın el-Muḫtaṣar’ını ve şerhlerini öğrendi. Tîştît ve Velâte’ye yaptığı seyahatte bulduğu nâdir eserleri istinsah etti, ayrıca telif ve araştırmalarda bulundu. Ardından mânevî eğitim için uzun bir yolculuğa çıkarak bugün Mali’de Tinbüktü’nün kuzeyinde yer alan Ezevâd’da (Azawad) Kādirî şeyhi Sîdî Muhtâr b. Ahmed el-Küntî’ye intisap etti (1810). Beş ay sonra şeyhinin vefatına rağmen on altı yılını şeyhin halifeleri olan oğlu Seyyid Muhammed ve onun oğlu Muhtâr es-Sagīr ile bu zâviyede geçirdi. Yüksek seviyede dinî ilimleri tahsil edip tasavvuf eğitimi aldığı bu dönemden sonra bir Kādirî halifesi olarak memleketine döndü (1827). Talebeleriyle birlikte, çevredeki odunsu bir bitkiye (tilimît) nisbetle Bûtilimît adını verdikleri yerde bir kuyu açtırarak yakınına evini yaptırdı. Bu kuyunun çevresi zamanla bir yerleşim merkezi ve önemli bir şehir halini aldı.

Zâhirî ve bâtınî ilimler okutan Ebyeyrî, Kādiriyye tarikatının bölgede yayılmasında ve Şâzeliyye’nin etkisinin kırılmasında önemli rol oynadı. Yetiştirdiği birçok talebe arasında oğlu Sîdî Muhammed el-Ebyeyrî, Abdülkādir b. Tuveyrülcenne el-Hâcî, Muhammed b. Mahmûd b. Rabbânî et-Tendüğî, Şerîf Ahmed b. Muhtâr et-Tenvâcîvî, Seyyid Muhammed b. Habt el-Kalâvî, Muhammed Emübârek el-Lemtûnî, Ahmed b. Süleyman ed-Deymânî ve Muhammed b. Hanbel el-Hasenî anılabilir. Ebyeyrî, 1834’te kitap temini için çıktığı yolculuk sırasında Merakeş’e uğrayınca, Sultan Mevlây Abdurrahman tarafından saygıyla karşılandı ve kendisine 200 ciltten oluşan bir kütüphane hediye edildi. Ayrıca gerek satın alarak gerekse öğrencilerine istinsah ettirerek kütüphanesini zenginleştirdi. Halk arasında büyük saygı gören Ebyeyrî, Şinkīt bölgesinde insanların dinî ve içtimaî meselelerinin çözümü için kendisine başvurduğu bir merci haline geldi. Onun her gün birçok misafirin ağırlandığı zâviye ve medresesinin bulunduğu yerleşim merkezi suçluların dahi sığındıkları bir harem gibi telakki edilmeye başlandı. Dinî ve siyasî tesiri sadece kendi çevresine değil Futa Calon, Futa Toro ve Tinbüktü’ye kadar birçok bölgeye yayıldı. Ülke içinde Etrârze, Lebrâkne ve Âdrâr gibi bölgelerin emîrleri ve kabile liderleriyle iyi ilişkiler kurduğu gibi ülke dışında da Senegal’de Saint Louis’deki Fransız sömürge yöneticileri, Merakeş sultanları ve Batı Afrika’daki cihad liderleri gibi çevrelerle de ilişki içinde oldu. Aynı zamanda sömürge güçlerine karşı mücadele veren Ebyeyrî 1856’da Mü’temerü Tendûce adıyla bir kongre düzenledi, adı geçen bölgelerin yöneticilerini toplayarak aralarındaki sorunları çözüp Fransızlar’a karşı güç birliği yapmalarına çalıştı, halkı cihada davet etti ve bizzat silâhlı çatışmalara katıldı. Ebyeyrî’nin bu münasebetle yazdığı, tarihî, siyasî ve içtimaî bakımdan önem taşıyan mektupların birçoğu oğlunun torunu Hârûn b. Sîdî Bâb’ın özel kitaplığında bulunmaktadır. Ebyeyrî 29 Zilhicce 1284’te (22 Nisan 1868) vefat etti ve Bûtilimît yakınındaki Tendûce’de defnedildi (hakkında yazılan bir mersiye için bk. Şinkītî, s. 75-76; Abbas b. İbrâhim, X, 160-161). Ebyeyrî’nin soyu halen Moritanya’da din, ilim, kültür ve siyaset alanında etkili olup Bûtilimît’teki zâviye ve medresede faaliyetlerini sürdürmektedir. Moritanya’da İslâm dini ve kültürüyle ilgili araştırmalar yaparak bunları neşretmek, ayrıca Ebyeyrî ailesine mensup âlimlerin eserlerini yayımlamak amacıyla 2002 yılında Bûtilimît’te Müessesetü’ş-Şeyh Sîdiyâ li’s-Sekāfe ve’l-İslâm (Fondation Cheikh Sidiya pour l’Islam et la culture; http://fondcheikhsidiya.org) adıyla bir vakıf kurulmuştur.

Eserleri. Ebyeyrî’nin çoğu küçük hacimli risâlelerden oluşan ve bölgedeki çeşitli kütüphanelerde yazma halinde bulunan eserleri kurulan vakıf tarafından yayıma hazırlanmaktadır. 1. Merâya’n-naẓar fî vücûhi ḫabâya’l-Muḫtaṣar (Mirʾâtü’n-naẓar fî şerḥi’l-Muḫtaṣar). Halîl b. İshak el-Cündî’nin el-Muḫtaṣar’ının şerhidir (yazma nüshası için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, IX, 432). 2. Şerḥu tereketi Muḫtaṣarı Ḫalîl (nşr. Muhammed b. Muhammeden, el-Ma‘hedü’l-âlî li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-İslâmiyye’de tez olarak hazırlanmıştır, 1992-93). 3. Fetâvâ fıḳhiyye (Nuakşot, el-Ma‘hedü’l-Mûrîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 472, 2158, 2748, 2908, 3604). 4. el-Ecvibetü’l-mübâreke (Nuakşot, el-Ma‘hedü’l-Mûrîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 48). 5. Buġyetü’l-ḥâʾiż fî ḥükmi’t-temettüʿ bi’l-ḥâʾiż (el-Ma‘hedü’l-Mûrîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 656, 1849). 6. Naḳale fî taʿlîmi’l-ecnebiyye (el-Ma‘hedü’l-Mûrîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 1976). 7. el-Mîzânü’l-ḳavîm ve’ṣ-ṣırâṭu’l-müstaḳīm. İcîcbe kabilesine gönderilen hisbe ile alâkalı uzun bir risâle olup kabilenin emir bi’l-ma‘rûf ve nehiy ani’l-münker konusunda kurumsal bir yapı oluşturma talepleri vesilesiyle yazılmıştır (el-Ma‘hedü’l-Mûrîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 1842, 2343; ayrıca bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, X, 783-784). 8. el-Ḳaṣd ve’t-tesdîd fî ḥükmi nâzileti’t-tecvîd (nşr. İsmâil b. Muhtâr, el-Ma‘hedü’l-âlî li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-İslâmiyye’de bitirme tezi, 1986-87). 9. el-Ḳavlü’l-muḳniʿ fî mesʾeleti’l-müsmiʿ (yazma nüshası için bk. a.g.e., VIII, 387). 10. eṭ-Ṭay ve’n-neşr fi’r-red ʿale’l-mesâʾili’l-ʿaşr (yazma nüshası için bk. a.g.e., VI, 179-180). Eserin Osman b. Fûdî’nin Mâlikî fıkhıyla ilgili el-Mesâʾilü’l-ʿaşr adlı kitabının (a.g.e., IX, 537) şerhi olduğu belirtiliyorsa da (a.g.e., VI, 179) müellif adına kurulan vakfın internet sitesinde neşre hazırlandığı belirtilen eserin muhtevasıyla ilgili olarak verilen bilgiden, talebesi Şerîf Ahmed b. Muhtâr et-Tenvâcîvî’nin sorduğu sorulara verilen, tasavvufla kelâm ve fıkıh arasında uygunluk arama çabasını ortaya koyan cevapları ihtiva ettiği anlaşılmaktadır. 11. Tuḥfetü’l-eṭfâl li’l-muʿtenîne bi-Lâmiyyeti’l-efʿâl (Tuḥfetü’l-eṭfâl bi-ḥalli ʿaḳdi Lâmiyyeti’l-efʿâl). İbn Mâlik et-Tâî’nin eseri üzerine orta hacimde bir şerh olup Ebû Abdullah el-Hadramî’ye ait şerh esas alınarak müellifin oğlu İbnü’n-Nâzım’ın şerhine ilâvelerde bulunmak suretiyle telif edilmiştir. 12. Şerḥu’l-Aḥḍarî (Nuakşot, el-Ma‘hedü’l-Mûrîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 193). 13. en-Nefḥatü’l-ḳayyûmiyye bi-taḳrîri’l-Âcurrûmiyye (en-Nefḥatü’l-ḳayyûmiyye fî şerḥi’l-Muḳaddimeti’l-Âcurrûmiyye adıyla da bilinen eserin muhtevası için bk. M. Muhtâr Vüld Ebbâh, Târîḫu’n-naḥvi’l-ʿArabî, s. 483-488; yazma nüshası için bk. Fihrisü maḫṭûṭâti Niʿme ve Velâte, s. 321). 14. Dîvânü şiʿr. Çoğu dinî muhtevalı olmak üzere yaklaşık 3000 beyit ihtiva eden eser, Ahmed b. Ceddû tarafından Nuakşot’taki el-Medresetü’l-ulyâ li’l-esâtîze’de araştırma olarak neşre hazırlanmıştır (1983; şiirlerinden bazı örnekler için bk. M. Muhtâr Vüld Ebbâh, eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ, s. 245-251). Ebyeyrî’nin yine çoğu yazma halindeki başka eserleri de vardır. C. C. Stewart ve E. K. Stewart, Islam and Social Order in Mauritania adlı eserde Ebyeyrî’nin geniş bir biyografisini vermişlerdir (bk. bibl.). Ya‘kūb Vüld Yûsuf, Nuakşot’ta el-Medresetü’l-ulyâ li’t-ta‘lîm’de el-Muḥtevâ’s-siyâsî li-resâʾili’ş-Şeyḫ Sîdiyâ adıyla bir çalışma hazırlamıştır (1986).

BİBLİYOGRAFYA :

Ahmed b. Emîn eş-Şinkītî, el-Vasîṭ fî terâcimi üdebâʾi Şinḳīṭ, Kahire 1409/1989, s. 75-76, 240-243, 464; C. C. Stewart – E. K. Stewart, Islam and Social Order in Mauritania: A Case Study from the Nineteenth Century, Oxford 1973, tür.yer.; J. R. Willis, “Reflections on the Diffusion of Islam in West Africa”, Studies in West African Islamic History (ed. J. R. Willis), London 1979, s. 8, 9, 13; M. Muhtâr Vüld Ebbâh, Dirâsât fî târîḫi’t-teşrîʿi’l-İslâmî fî Morîtânyâ, Tunus 1981, s. 110; a.mlf., La littérature juridique et l’évolution du Malikisme en Mauritanie (üstteki eserle birlikte), Tunis 1981, s. 18, 46, 100, 101, 221; a.mlf., eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ fî Morîtânyâ, Tunus 1987, s. 75, 76, 245-251; a.mlf., Târîḫu’n-naḥvi’l-ʿArabî fi’l-meşriḳ ve’l-maġrib, Selâ 1417/1996, s. 439, 470, 480, 483-488; P. B. Clarke, West Africa and Islam, London 1982, s. 153-156; Abbas b. İbrâhim, el-İʿlâm, X, 157-162; Abdel Wedoud Ould Cheikh, “La tribu comme volonté et comme représentation. Le facteur religieux dans l’organisation d’une tribu maure, les awlâd Abyayri”, al-Ansâb, la quête des origines: Anthropologie historique de la société tribale arabe (ed. P. Bonte v.dğr.), Paris 1991, s. 201-238; Muhtâr Vüld Hâmid, Ḥayâtü Morîtânyâ, Beyrut 1414/1994, s. 98, 99-100, 150, 178, 194, 198, 201, 203, 205; Tayyib b. Ömer b. Hüseyin, es-Selefiyye ve aʿlâmühâ fî Morîtânyâ, Beyrut 1416/1995, s. 282-284, 295; el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Fıḳh ve uṣûlüh (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1420-1424/1999-2003, VI, 179-180; VII, 210; VIII, 387; IX, 432, 537; X, 783-784; D. Robinson, Paths of Accommodation: Muslim Societies and French Colonial Authorities in Senegal and Mauritania: 1880-1920, Oxford 2000, s. 26, 166, 179-181, 184, 236, 250, 307-308; Muhammed ez-Zarîf, el-Ḥareketü’ṣ-ṣûfiyye ve es̱eruhâ fî edebi’ṣ-ṣaḥrâʾi’l-Maġribiyye, Dârülbeyzâ 2002, s. 115-119, 301; Fihrisü maḫṭûṭâti Niʿme ve Velâte (nşr. İbrâhim Şebbûh), London 1324/2003, s. 321; C. B. Wane, l’Islam au Sénégal, le poids des confréries ou l’émiettement de l’autorité spirituelle (doktora tezi, 2010), l’Université Paris-Est, s. 101, 102, 109, 113; Bruce S. Hall, A History of Race in Muslim West Africa: 1600-1960, Cambridge 2011, s. 62; Ahmed Vüld Muhammed Yahyâ, Ḫazâʾinü Nüvâkîşût: Fihrist-i Nüsḫahâ-yi Ḫaṭṭî-yi Müʾessese-i Taḥḳīḳāt-i ʿİlmî-yi Morîtânî, Kum 1389 hş./2011, s. 20, 28, 40, 43, 94, 95, 102, 112, 124, 142, 149, 193; a.mlf., “Ebyeyrî, eş-Şeyḫ Sîdî b. el-Muḫtâr b. el-Heybe”, Mv.AU, I, 242-245; L. Massignon, “Une bibliothèque saharienne: la bibliothèque du Cheikh Sidia”, RMM, VIII (1909), s. 409-418.