Edirne Antlaşması ile sonuçlanan Osmanlı-Rus savaşının başlangıcı, 1821 Mora ayaklanması sonrası meydana gelen olaylarla yakından ilgilidir. Rumlar’ın ilân ettikleri bağımsızlığı destekleyen İngiltere, Fransa ve Rusya’nın müdahaleleri neticesinde bir Avrupa meselesi haline dönüşen bu ayaklanmanın ardından Rusya, Akkirman Antlaşması ile (7 Ekim 1826) Eflak-Boğdan ve Sırbistan imtiyazlarının genişletilmesini Osmanlılar’a kabul ettirmişti. Ayrıca bu üç devlet Bâbıâli’ye bir nota vererek Yunanistan’ın Osmanlılar’a tâbi fakat iç işlerinde bağımsız bir devlet olmasını istemişler, teklifleri reddedilince ortak donanmalarıyla Navarin’deki Osmanlı gemilerini batırmışlardı (20 Ekim 1827). Kendilerinden tazminat istenince de İstanbul’daki elçilerini geri çekmişler, Rusya ise Bâbıâli’nin yayımladığı bildiriyi bahane ederek savaş açmıştı (26 Nisan 1828).
Balkanlar’da ve Kafkaslar’da saldırıya geçen Ruslar Boğdan’a girdikleri gibi Anapa Kalesi’ni de kuşattılar. Bunun üzerine Bâb-ı Meşîhat’ta toplanan umumi mecliste Haremeyn müfettişi Keçecizâde İzzet Molla Rusya ile anlaşmayı önerdiyse de bu görüş kabul edilmeyerek harp ilânına karar verildi. Bu arada Ruslar Tuna’yı aşarak İbrâil’i almışlar, Anapa, Kars ve Ahıska’yı ele geçirmişlerdi. Savaş aleyhindeki lâyihasını II. Mahmud’a sunan İzzet Molla ise Sivas’a sürülmüş, barış isteyen Şark seraskeri Galib Paşa da Gelibolu’ya gönderilmişti. Öte yandan tam bağımsız bir Yunan devleti kurulması için üçlü yeni bir protokol imzalayan Rusya yeniden harekâta girişmiş, Silistre’yi ele geçiren General Diebitch Edirne’ye doğru ilerlemeye başlamış, doğuda Erzurum’u ve Faş’ı (Poti) alan Rus birlikleri Bayburt önlerine kadar gelmişlerdi. Fakat bu ilerleyiş iki cephede savaşan Rusya için kolay olmamış, arkalarının kesilmesinden korkan ve salgın hastalıklarda büyük kayıplara uğrayan Ruslar barış isteme gereğini duymuşlardı. Çar Nikola’nın ara buluculuğunu istediği Prusya Kralı Friedrich Wilhelm’in gönderdiği General Müffling’le yapılan görüşmelerden sonra toplanan “umumi meşveret”te Reîsülküttâb Pertev Efendi’nin aleyhte bulunmasına rağmen Şeyhülislâm Kadızâde Mehmed Tâhir Efendi’nin teklifiyle barış yapılmasına karar verildi. Bu arada İngiltere ile Fransa da devreye girmişlerdi.
Bu sırada Edirne önündeki Rus kuvvetleri herhangi bir mukavemetle karşılaşmadan şehre girmişler (22 Ağustos 1829), Kırklareli ile Lüleburgaz’ı da işgal etmişlerdi. Rus gemileri İstanbul Boğazı’na saldırırken Ege’deki bir filo da Çanakkale Boğazı’nı abluka etmişti. Bu durumda İstanbul’un savunulması için bazı tedbirler alınmaya çalışılmış, barış görüşmelerinin başlayabilmesi için Başdefterdar Mehmed Sâdık ile Anadolu Kazaskeri Abdülkadir efendiler temsilci olarak seçilmişlerdi.
Osmanlı delegeleri, yanlarında ara bulucu Prusya’nın bir temsilcisi olduğu halde 28 Ağustos’ta Edirne’ye gittiler. Barışa esas olacak Rus teklifleri 31 Ağustos’ta kendilerine verildi. Ruslar Yunanistan’ın bağımsızlığı, Sırbistan ile Eflak-Boğdan imtiyazlarının genişletilmesi dışında çok ağır bir tazminat ödenmesini ve bu çerçevede Anadolu’da bazı kalelerin kendilerine bırakılmasını istiyorlardı. Asıl görüşmelere 3 Eylül’de Orta Saray’daki Bostancı dairesinde başlandı. Rus delegeleri Kont Alexis Orloff ile Friedrich Pahlen tekliflerinde ısrar ederek ayın on üçüne kadar bunlar kabul edilmezse ileri harekâta geçecekleri tehdidinde bulundular. Bunun üzerine İstanbul’da düzenlenen şûra meclisinde barış yapmaktan başka çare olmadığına karar verildi. 12 Eylül’deki görüşmelerde Osmanlı delegeleri, ticaret tazminatı konusundaki küçük bir değişiklik dışında Rus tekliflerini hafifletmede sonuç alamadılar. Böylece son şeklini alan metinler 15 Rebîülevvel 1245 (14 Eylül 1829) Pazartesi günü imza edildi. Osmanlı hükümeti antlaşmanın imzalandığını Prusya elçisinin barış müjdesinden öğrenmişti. Bayburt önlerindeki Rus karargâhında da barış dolayısıyla 101 pâre top atılmıştı.
Edirne Antlaşması, asıl antlaşma metniyle ona ekli bir “sözleşme” ve bir “senet”ten oluşmaktaydı. On altı maddelik olup “ebedî sulh”tan söz eden antlaşmaya göre Rumeli’deki Osmanlı-Rus sınırı Prut ve Tuna nehirleri boyunca Hızırilyas Boğazı’nda Karadeniz’e ulaşıyor, Tuna’nın kolları arasındaki Yılan (Serpents) adaları Ruslar’da kalıyordu. Ancak burada karantina dışında herhangi bir istihkâm yapılmayacaktı. Nehrin Osmanlılar’a ait sağ sahili de iskân edilmeyecekti. Osmanlı İmparatorluğu, Rusya’nın Erivan ve Nahcıvan hanlıklarını kendi topraklarına katmış olmasını tanıyordu. Doğu sınırı, Guriel eyaleti güneyinden başlayarak İmre (İmereti) üzerinden Ahıska ve Kars eyaletlerinin Gürcistan’la birleştikleri yere kadar uzanacaktı. Böylece Ahıska ve Ahılkelek Ruslar’da kalıyordu (md. 2-4). Eflak-Boğdan müstakil idareye kavuşturuluyor ve Rusya onların refahlarına kefil kılınıyordu (md. 5). Ekli senede göre voyvodalar yerli Boyarlar’ca seçilecek, görevleri ömür boyu sürecekti. Ancak kendileri istifa edebilecekleri gibi suçları görüldüğünde Bâbıâli’ce görevden alınabileceklerdi. Tuna’nın sol sahiline yakın adalarla müslümanların oturdukları yerler Eflak-Boğdan’a ait olacaktı. Bu iki ülke halkı, Ruslar’ın tamamen çekilmesini takip eden iki yıl boyunca bütün vergilerden muaf tutulacaktı. Osmanlı Devleti Akkirman Antlaşması’nın Sırbistan’a ilişkin hükümlerini uygulamayı kabul ediyordu. Ayrıca Sırbistan’dan ayrılmış olan altı nahiyeyi de geri verecekti (md. 6). Boğazlar, Rus ticaret gemilerine ve Osmanlılar’la savaş halinde bulunmayan devletlerin Rus limanlarına giden ticaret gemilerine açık olacaktı (md. 7). Rus tüccarlarının 1806 savaşındaki zararlarına karşılık olarak on sekiz ay içinde ve dört taksitte 1.500.000 Macar altını ödenecekti. Savaş tazminatına gelince, bu tazminat Anadolu’da Rusya’ya bırakılan ve dördüncü maddede belirtilen Ahıska, Ahılkelek, Anapa, Poti gibi kalelerle 10.000.000 Macar altını olarak tesbit edilmişti (md. 9). Osmanlı Devleti, Yunanistan hakkında üç devletin yaptığı anlaşmaları yani Yunanistan’ın bağımsızlığını kabul ediyordu (md. 10). Ruslar, ticaret tazminatının ilk taksidi olan 100.000 altın ödendikten, Eflak’a katılacak Yerköy Kalesi teslim edildikten ve antlaşmanın tasdikli nüshaları değiştirildikten bir ay sonra Edirne, Kırklareli ve Lüleburgaz’dan çekileceklerdi. Eflak-Boğdan dışındaki yerlerden çekilmeleri işi ticaret tazminatı ödendiğinde tamamlanacaktı. Eflak-Boğdan ile Silistre, savaş tazminatı ödemeleri bitinceye kadar rehin olarak Ruslar’da kalacaktı. Anadolu yakasındaki yerlerden çekilmeleri ise tasdiknâmelerin değiştirilmesinden üç ay sonra başlayacak ve beş ayda tamamlanacaktı (md. 11 ve ek sözleşme). Antlaşmanın onaylı nüshalarının en geç altı hafta içinde değiştirilmesi de öngörülmüştü.
Edirne Antlaşması, Rus ilerleyişini önleyemeyen Osmanlı İmparatorluğu’nun diplomaside de başarı elde edemeyerek galibin dikte ettiği şartları kabul etmek zorunda kaldığını göstermektedir. Ödemeyi kabullendiği 11.500.000 Macar altını, hazinesinin altından kalkamayacağı çok ağır bir yüktü. Ruslar, 26 Nisan 1830’da imzalanan bir senetle bunu 8 milyon Felemenk altınına indirmişler, Osmanlılar’ın Yunanistan’ın tam bağımsızlığını kabul etmesi şartıyla 1 milyondan daha vazgeçmişlerdi. Nihayet 1834 Ocağında savaş tazminatı 5 milyona, yıllık taksitler de 500.000’e indirildi. Bunun dışında, Ruslar’ın Eflak-Boğdan’dan çekilmeleri tazminatın ödenmesine bağlandığından çekilme işi 1834’te gerçekleşebildi. Silistre’den çekilmelerine ilişkin sözleşme ise ancak 8 Nisan 1836’da imzalanabilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Lutfî, Târih, I, 212-224, 291 vd.; II, 98-133.
H. Moltke, The Russians in Bulgaria and Rumelia in 1828 and 1829, London 1854, bk. İndeks.
Gabriel Efendi Noradounghian, Recueil d’actes internationaux de l’Empire Ottoman, Paris 1897, II, 55, 166, 174, 177, 182, 191, 197 vd.
Kâmil Paşa, Târîh-i Siyâsî-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye, İstanbul 1327, III, 117, 119 vd.
S. Goryanow, Devlet-i Osmâniyye ve Rusya Siyaseti (trc. Macar İskender – Ali Reşâd), İstanbul 1331, tür.yer.
Ahmed Muhtar, 1244-1245 (1828-1829) Türkiye-Rusya Seferi ve Edirne Muahedesi, Ankara 1928, I-II.
J. Brown, Bir Milletin Bir İmparatorlukla Savaşı: 1828-1829 Türk-Rus Harbi (trc. Ali Rıza Seyfi), İstanbul 1940.
Karal, Osmanlı Tarihi, V, 117-122.
Cemal Tukin, Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Boğazlar Meselesi, İstanbul 1947, bk. İndeks.
Yorga, Osmanlı Tarihi (trc. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1948, V, 350-355.
Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara 1953, I, 279-292.
Danişmend, Kronoloji, IV, 114-115.
S. Shaw – E. K. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye (trc. Mehmet Harmancı), İstanbul 1983, II, 59-61.
Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara 1990, s. 53-59.
Muâhedât Mecmuası, IV, İstanbul 1294, s. 48, 58 vd., 65, 69 vd., 87, 93.
Şerafettin Turan, “1829 Edirne Antlaşması”, DTCFD, IX/1-2 (1951), s. 111-151.
TA, XIV, 354-355.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 10. cildinde, 442-443 numaralı sayfalarda yer almıştır.