EFŞÂR, Îrec

Tahran’da doğdu. Babası devrin tanınmış aydınlarından Âyende dergisinin kurucusu Mahmûd Efşâr Yezdî’dir. Îrec lisede okurken Pervîz Nâtil Hânlerî, Zebîhullah Safâ gibi meşhur hocalarının etkisiyle edebiyat dünyasına ilgi duydu. Bu sırada Encümen-i Îranşinâsî’ye (İranoloji derneği) üye oldu ve derneğin kültürel faaliyetlerine katıldı. Âyende dergisinde babasının yanında yayımcılık ve yönetim konularında da tecrübe kazanmaya başladı, çalıştığı Cihân-ı Nev dergisinde de bu deneyimlerini ilerletmeye çalıştı. Yüksek öğrenimini 1949’da Tahran Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde tamamladı. Ertesi yıl Şerîf ve Îranşehr liselerinde Farsça öğretmenliği yaptı, bir yıl sonra Tahran Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kütüphanesi’ne kütüphaneci olarak tayin edildi. Bunun yanı sıra birçok dergide yayımcılık çalışmalarını sürdürdü. 1952-1955 yılları arasında Mihr dergisinin başeditörlüğünü üstlendi. 1952’de Muhammed Takī Dânişpejûh ile birlikte İran araştırmaları alanında dönemin en etkili dergisi olan Ferheng-i Îrân-zemîn’i çıkarmaya başladı. Yayım faaliyetlerini, 1954’te İran’da basılan kitaplar hakkında bilgi vermek üzere Millî Kütüphane ile beraber çıkardığı Kitâbhâ-yı Îrân (daha sonra Kitâbşinâsî-yi Millî-yi Îrân) adlı eserin ilk cildiyle sürdürdü. 1954-1956 yıllarında Süḫan dergisinin başeditörlüğünü, 1955-1961 arasında Kitâbhâ-yı Mâh dergisinin müdürlüğünü yürüttü. Dünya klasiklerini Farsça’ya çevirme ve Fars edebiyatının temel metinlerini neşretme amacıyla oluşturulan Büngâh-ı Terceme ve Neşr-i Kitâb adlı kurumun müdürü İhsan Yârşâtir’in 1956-1963 yıllarında öğrenim amacıyla yurt dışına gitmesi üzerine bu süre zarfında onun yerine görev yaptı.

1956 yılında UNESCO tarafından düzenlenen modern kütüphanecilik ve eğitimiyle ilgili toplantıya katılarak bu konudaki gelişmeleri yakından takip etti. 1958-1979 yılları arasında İhsan Yârşâtir’in kurduğu Râhnümâ-yi Kitâb adlı derginin editörlüğünü yaptı. Efşâr, en önemli çalışması sayılan Farsça makaleler bibliyografyasının (Fihrist-i Maḳālât-ı Fârsî) birinci cildini 1959’da çıkararak bu alandaki ilk faaliyeti gerçekleştirdi. Kahire’de Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye’nin müdürü Selâhaddin el-Müneccid’in tavsiyesi üzerine, 1961’de Muhammed Takī Dânişpejûh ile birlikte Tahran Üniversitesi Merkez Kütüphanesi yayını olarak yazma eserler hakkında bilgi veren Neşriyye-i Nüsḫahâ-yı Ḫaṭṭî’yi başlattı ve 1979 yılına kadar devam ettirdi. 1963’ten itibaren Tahran’da yüksek okul seviyesindeki Dânişserâ-yi Âlî’de kütüphanecilikle ilgili dersler verdi. 1964’te Tahran Üniversitesi’ndeki yayınlar müdürlüğüne tayin edildi. Ertesi yıl 1979’a kadar görevde kalacağı aynı üniversitenin merkez kütüphanesi müdürlüğüne getirildi. 1966’da kütüphane ve kütüphanecilikle ilgili etkili bir yayın organı olan Kitâbdârî dergisini çıkarmaya başladı. Aynı yıldan itibaren Tahran Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi’nde on yıl sürecek olan tarihsel dokümanlar ve İran mahallî tarihiyle ilgili derslere girdi. Bu dönemdeki yoğun çalışmaları sırasında bazı dergi ve kurumlarda çeşitli görevler üstlenmeye devam etti. 1969-1972 arasında Îrânşinâsî dergisinin yöneticiliğini de yaptı. Emekliliğiyle aynı yıla rastlayan 1979 İran İslâm Devrimi’nden sonra hayatında yeni bir dönem başladı. Yakalandığı kanser hastalığının ağırlaşmasından birkaç ay öncesine kadar araştırma projeleri, kültürel araştırmalar, yazı ve yayın faaliyetlerini sürdürdü. 1958’den beri çıkardığı Râhnâme-yi Kitâb dergisi kapanınca aynı muhtevada babasının kurduğu Âyende’yi tekrar çıkarmaya başladı ve 1993 yılına kadar yayımını sürdürdü. Mart 2011’de Tahran’da vefat ettiğinde geriye 300’e yakın kitap ve 2000’in üzerinde makale bıraktı.

Eserleri. Îrec Efşâr’ın bazı eserleri şunlardır: Telif: Fihrist-i Maḳālât-ı Fârsî (I-VII, Tahran 1340-1385 hş., 1389 hş./2010); Kitâbşinâsî-yi Firdevsî (Tahran 1347 hş.); Fihrist-i Maḳālât-ı Îrânşinâsî Der Zebân-ı ʿArabî (Tahran 1356 hş.); Heyʾet-i Ümenâ-yi Kitâbḫânehâ-yı ʿUmûmî-yi Kişver (Tahran 1357 hş.); Yâdigârhâ-yı Yezd (I-III, Tahran 1374 hş.); Nâdire-i Kârân (609 İranlı meşhur şahsiyetin biyografisini içerir, Tahran 1383 hş.); Gülgeşt der Vaṭan, Sefer-i Nâmçe (Tahran 1384 hş.); Defter-i Târîḫ (Yezd 1384 hş.); Fihristnâme-i Kitâbşinâsîhâ-yi Îrân (Tahran, ts.).

Neşir: Nes̱r-i Fârsî-yi Muʿâṣır (Tahran 1330 hş.); Ebû Tâhir Semerkandî, S̱emeriyye (Tahran 1331 hş.); Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr, Ḥâlât ü Süḫanân-ı Şeyḫ Ebû Saʿîd (Tahran 1331 hş.); Mirza Muhammed Han Kazvînî, Yâddâşthâ Ḳazvînî (I-X, Tahran 1332-1354 hş.); Yahyâ b. Ahmed el-Bâharzî, Evrâdü’l-aḥbâb ve fuṣûṣü’l-âdâb (Tahran 1345 hş., 1358 hş.); Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Pendnâme (Tahran 1345 hş.); Ahmed b. Hüseyin b. Ali Kâtib, Târîḫ-i Cedîd-i Yezd (Tahran 1345 hş.); Hüseyin Ebîverdî, Enîsü’l-ʿâşıḳīn (Tahran 1346 hş.); Ebû Ca‘fer Muhammed Kâtib, Şerâʾiṭ-i Mürîdî (Tahran 1346 hş.); Hâfız-ı Şîrâzî, Dîvân-ı Köhne-i Ḥâfıẓ (Tahran 1348 hş.); Maḳālât-ı Taḳīzâde (I-X, Tahran 1349-1358 hş.); Nâmehâ-yı Ḳazvînî be Taḳīzâde (Tahran 1349 hş.); Ubeyd-i Zâkânî, Dîvân-ı ʿUbeyd-i Zâkânî (Tahran 1352 hş.); Ebü’n-Necîb es-Sühreverdî, Âdâbü’l-mürîdîn (Tahran 1358 hş.); Ahmed el-Gazzâlî ve Seyfeddin el-Bâharzî, Dû Risâle-i ʿİrfânî der ʿAşḳ (Tahran 1359 hş.); Hasan Vüsûkuddevle, Dîvân-ı Vüs̱ûḳ (Tahran 1363 hş.); Gulâm Hüseyin Sâdıkī, Heftâd Maḳāle (I-II, Tahran 1369-1371 hş., Yahyâ Mehdevî ile birlikte); Yaġmâ-yı Sî ve Düvvüm (Tahran 1371 hş., Kudretullah Rûşenî Za‘ferânlû ile birlikte); Muhammed b. Mahmûd Zengî, Zengînâme (Tahran 1372 hş.); Gulâm Reşîd-i Yâsemî, Maḳālehâ ve Risâlehâ (Tahran 1373 hş., Muhammed Resul Deryâgeşt ile birlikte); Sirâc-ı Şîrâzî, Tuḥfetü’l-muḥibbîn (Tahran 1376 hş.); Muhammed Şefîk Hemedânî, Şehr Âşûb (Kum 1376 hş.).

Îrec Efşâr ayrıca birçok dergide makale yazmış ve ilmî toplantılarda tebliğ sunmuştur (eser ve makalelerinin tam listesi için bk. “Kitâbşinâsî-yi Ber Güzîde-i Îrec Efşâr”, Iran and Iranian Studies: Essays in Honor of Iraj Afshar, ed. Kambiz Eslami, Princeton 1998, s. 1-35). Îrec Efşâr hakkında yapılan yayınlardan bazıları şunlardır: Mohsin Bâkırzâde, Ercnâme-i Îrec: Be Pâs-i Nîm Ḳarn Sevâbıḳ-ı Dıraḫşân-ı Ferhengî vü Dânişgâhî-yi Üstâd Îrec Efşâr (Tahran 1377 hş./1998), Kambiz Eslami, Iran and Iranian Studies: Essays in Honor of Iraj Afshar (Princeton 1998), Seyyid Ferîd Kāsımî, Îrânşinâs-ı Mecelle-nigâr: Zindegî u Kârnâme-i Maṭbûʿâtî-yi Îrec Efşâr (Tahran 1389 hş./2011).

BİBLİYOGRAFYA :

“Kitâbşinâsî-yi ber Güzîde-i Îrec Efşâr”, Iran and Iranian Studies: Essays in Honor of Iraj Afshar (ed. Kambiz Eslami), Princeton 1998, s. 1-35; Tahmûrs Sâcidî, “Îrec Efşâr, Îrânşinâsî ve Cihânşinâsî-yi Îrân”, Gîlân-ı Mâ, XI/3, Reşt 1390 hş., s. 11-22; Mahmûd Nîkûye, “Îrec Efşâr Peder-i Kitâbşinâsî-yi Nevîn-i Îrân”, a.e., s. 40-47; İsmâil Şafak, “Îrec Efşâr, İrâde Maʿṭûf be-ʿİlm”, a.e., s. 107-112; M. Ali Azîzî, “Be Yâd Üstâd Îrec Efşâr”, a.e., s. 113-118; Seyyid Ferîd Kāsımî, “Sergüzeşt-i Îrec Efşâr”, Kitâb-ı Mâh-ı Külliyyât, XIV/6, Tahran 1390 hş., s. 62-71; a.mlf., “Kitâbdâr-ı Kitâb-ı Âferîn: Zindegî Kitâbverzâne-i Îrec Efşâr”, a.e., s. 94-97; a.mlf., “Îrec Efşâr ve Târîḫ-i Maṭbûʿât-ı Îrân”, Cihân-ı Kitâb, XVI/1-2, Tahran 1390 hş., s. 103-106; Mihrân Efşârî, “Ḳahramân-ı Zindegîm, Îrec Efşâr”, a.e., s. 107-115; Pûrî Sultânî, “Naḳş-ı Îrec Efşâr der Kitâbdârî-yi Nevîn-i Îrân”, Kitâb-ı Mâh-ı Külliyyât, XIV/6 (1390 hş.), s. 75-81; J. Gurney, “Obituary Iraj Afshar, 1925-2011”, Iran, XLIX, London 2011, s. V-IX; Mohammad Hossein Azizi, “In Memory of Iraj Afshar (1925-2001), A Renowned Scholar of Iranian Studies”, Archives of Iranian Medicine, XIV/4, Tahran 2011, s. 303-307; M. İbrâhim Bâstânî Pârîzî, “Yek Şemʿak-ı Kûhî ber Mezâr-ı Îrec Efşâr”, Îrânnâme, XXVII/1, Bethesda 2012, s. 72-88; Nâsırüddin Pervîn, “Peyâyend Nigârîhâ-yi Mândigâr-i Efşâr”, a.e., s. 90-97; Abdolhossein Azarang, “Iraj Afshar: An Irreplaceable Man”, a.e., s. 269-278.