el-Aʿlâm kısa adıyla bilinen eserin muhtevası, tam adını da belirten şu alt başlıktan anlaşılmaktadır: Ḳāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşriḳīn (قاموس تراجم لأشهر الرجال والنساء من العرب والمستعربين والمستشرقين). Eserde yer alan meşhur sahâbîler, tarihî şahsiyetler, İslâm devlet başkanları, vezirler, uç beyleri, kumandanlar, valiler, kadılar, mezhep imamları ve âlimleri, mutasavvıflar, mesleklerinde meşhur olanlar ve anmaya değer eseri bulunanlardır. Câhiliye devrinden günümüze kadar İslâm dünyasında yaşamış şairlere, ediplere, sanat ve kültür hayatına katkıda bulunanlara, ayrıca müsteşriklerden Arapça veya İslâm kültürü alanında çalışanlara da yer verilmiştir. Müsteşriklerin dışında hal tercümesi verilenler büyük çoğunlukla müslüman olmakla beraber esere İslâm dünyasında yaşamış gayri müslim bazı şahsiyetler de alınmıştır.
el-Aʿlâm şahıs adlarına göre alfabetik olarak düzenlenmiştir. Kendi adlarıyla birlikte baba adları da aynı olan şahısların sıralanmasında vefat tarihleri esas alınmış, üçüncü isme itibar edilmemiştir. Bu arada iki adı birbirine bağlayan bin, bint, eb, üm gibi kelimeler de dikkate alınmamıştır.
Tanıtılan şahsın basılmış eserleri (ط), yazma eserleri de (خ) harfi ile gösterilmiş, biyografisinin geçtiği belli başlı kaynaklar da dip notunda verilmiştir.
el-Aʿlâm, ilki üç büyük cilt halinde olmak üzere 1345-1347 yıllarında Kahire’de, ikincisi 1373-1378 yılları arasında on cilt olarak yine Kahire’de basılmıştır. Bu ikinci baskıda hal tercümesi verilen şahıslardan bazılarının resimleri ile el yazılarından örnekler de verilmiştir. İkinci baskı esas alınarak yapılan üçüncü baskıda (Beyrut 1389/1969) bu levhaların sayısı artırılmış ve hepsi bir araya getirilen bu ilâveler on birinci cildi oluşturmuştur. Bu baskılarda el-Aʿlâm’ın şahıs hal tercümeleri dokuz cilt tutar. Yazar onuncu cildi “el-müstedrek” adıyla zeyl şekline getirmiş ve tanıtılan şahıslar hakkında sonradan elde ettiği yeni bilgileri, değişiklikleri, düzeltmeleri, daha önce haberdar olmadığı eserlerinin isimlerini bu ciltte toplamıştır. Aynı cilt, kendi biyografisi ile kullandığı basılı ve el yazması kaynakların bibliyografya listesini de ihtiva etmektedir. el-Aʿlâm’ın 1984 tarihli sekiz ciltlik baskısında daha önceki baskılarda dağınık halde olan bilgiler, belgeler, resimler, ilâveler, düzeltmeler bir araya getirilmiş ve eser baştan sona kadar yeni ve modern bir düzen içine konulmuştur. Kitap bu son şekliyle daha derli toplu ve kullanımı kolay bir tertibe kavuşmuş bulunmaktadır. Ayrıca müellif tarafından el-İʿlâm bimâ leyse fi’l-Aʿlâm adıyla kaleme alınan ve el-Aʿlâm’da yer almamış şahıs ve bilgileri ihtiva eden dört beş cilt hacmindeki eser de bu baskıya katılmıştır.
el-Aʿlâm, İslâm kültür tarihi içinde gelmiş geçmiş meşhur tarihî şahsiyetler ile belli başlı şarkiyatçılara dair özlü bilgiler veren kullanışlı, faydalı, ciddi bir ansiklopedi olarak müracaat kitapları arasındaki yerini almış bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), Mukaddimeler.
Maʿa’l-Mektebe, s. 40-41.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1989 yılında İstanbul’da basılan 2. cildinde, 335 numaralı sayfada yer almıştır.