el-ÂLEMGÎRİYYE (العالمكيريّة) Hanefî mezhebinin görüşlerini toplayan ve Hindistan dışında daha çok el-Fetâva’l-Hindiyye adıyla tanınan Arapça fetva kitabı.
Müellif: Ahmet Özel
Şah Cihan’ın Hindistan’da elli yıl kadar saltanat süren üçüncü oğlu Sultan Evrengzîb’in (1658-1707) emriyle telif edilmiştir. Evrengzîb adaletin tevziinde etkinliği artırmak için, fıkıh kitaplarında dağınık halde bulunan kuvvetli görüşlerin kazâ ve fetvaya esas olacak şekilde tasnif edilerek düzenlenmesini emretmiş ve bu maksatla bir heyet oluşturulmuştur. Eser, Burhânpûrlu Şeyh Nizâm (ö. 1090/1679) başkanlığında onar kişilik birer ekiple çalışan dört yardımcısı Şeyh Vecîhüddin, Şeyh Celâleddin Muhammed, Kadı Muhammed Hüseyin ve Molla Hâmid’den meydana gelen âlimler heyetinin ortak çalışmasıyla 1664-1672 yılları arasında kaleme alınmıştır. Bu çalışmaya katılanlar arasında Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin babası Şah Abdürrahim de bulunmaktaydı. Saltanatı sırasında İslâm esaslarını uygulamaya ve sünneti ihyaya çalışan, özel hayatında da müttaki bir zat olan Sultan Evrengzîb’in çalışmalara bizzat nezaret ettiği ve eserin hazırlanması için 200.000 rupilik bir harcama yapıldığı kaydedilmektedir. Eser tamamlandıktan sonra sultanın emriyle devletin resmî makamlarınca uygulamaya konulmuştur.
Hanefî mezhebine dair birçok muteber kaynaktan derlenen el-Fetâva’l-ʿÂlemgîriyye’nin tertibinde Hanefîler’in meşhur kitaplarından el-Hidâye örnek alınmıştır. Eserin telifinde, fetva için tercih edilen ve kuvvetli rivayetlere (zâhirü’r-rivâye) dayanan görüşler esas alınmış, zayıf rivayetlere (nevâdir) dayanan görüşlere ise meselenin cevabı zâhirü’r-rivâyede bulunmadığı veya nevâdir görüşün “fetva işareti”ni taşıdığı hallerde yer verilmiştir. Hükümler alındıkları yerlerdeki asıl metinleriyle ve kaynak zikredilerek verilmiş, zaruret olmadıkça metin değiştirilmemiştir. Alınan metnin değiştirilip değiştirilmediği mukaddimede zikredilen özel işaretlerle belirtilmiştir. Diğer mezheplerin görüşlerine yer verilmeyen eserde teferruat ve tekrardan kaçınılmış, bazı istisnalar dışında hükümlerin delilleri verilmemiştir. Kaynaklarda bir mesele hakkında iki ayrı hükmün bulunması halinde, her ikisi de tercih ve fetva işareti taşıyorsa veya hiçbirinde delilin kuvvetini gösteren bir işaret yoksa, her iki hüküm de alınmıştır. el-ʿÂlemgîriyye’ye “Fetâvâ” adı verilmiş olmasına rağmen eser Osmanlı fetva kitapları tarzında günlük hayattaki problemlerin cevabı mahiyetinde olmayıp genel fıkhî hükümleri ihtiva etmektedir.
el-ʿÂlemgîriyye, Hint-Türk devletlerinde fiilen yürürlükte olan İslâm adlî ve idarî sistemine esas teşkil etmesi yanında, hemen hemen İslâm dünyasının her tarafında görülen çeşitli hukukî düzenleme ve kanunlaştırma çalışmalarında ve İslâm hukukuyla ilgili diğer araştırmalarda başvurulan temel kaynaklardan biri olmuştur.
İngiliz hâkimiyetine girinceye kadar Hindistan’da İslâm hukukunun uygulanmasında en önemli kaynak olan ve bu sebeple İngiliz mahkemelerince de itibar edilen el-ʿÂlemgîriyye’nin birçok kütüphanedeki yazmaları yanında değişik baskıları ve bazı dillere yapılmış tam veya kısmî tercümeleri vardır (Arapça baskıları: Kalküta 1827-1832; 1243; 1251, I-IV; Ahmedî 1278; Leknev 1292; Kanpûr 1895 [Kalküta 1827 tabının ikinci yarısı, taş basması]; Bulak 1276, 1278, I-VI [Abdurrahman el-Behrâvî’nin tashihi ile], 1310-1311, I-VI [kenarında Fetâvâ Ḳāḍîḫân ve el-Fetâva’l-Bezzâziyye ile]; Kahire 1282, 1323). el-ʿÂlemgîriyye’yi ilk defa Abdullah Rûmî Çelebi Farsça’ya tercüme etmiştir. Bazı müelliflerin belirttiğine göre Âlemgîr’in kızı Zîbünnisâ tarafından yaptırılan bu tercüme pek itibar görmemiş olmalıdır ki mevcut herhangi bir nüshasına rastlanmamıştır. Eserin daha sonra Muhammed Necmeddin Ali Han (ö. 1814) tarafından yapılan kısmî Farsça tercümesi Kitâbü’l-Ḥudûd ve Kitâbü’l-Cinâyât ise basılmıştır (Kalküta 1813). Seyyid Emîr Ali Melihâbâdî’nin (ö. 1917) Fetâvâ-i Hindiyye adıyla yaptığı Urduca tercüme de matbu olup baş tarafında önemli bilgiler ihtiva eden 300 sayfalık bir mukaddime vardır (I-X, Leknev; Lahor 1964). İngilizce’ye yapılan kısmî tercümeleri de şunlardır: N. B. E. Baillie, The Moohummudan Law of Sale (London 1850); a.mlf., The Land Tax of India (London 1853); a.mlf., A Digest of Moohummudan Law (London 1875, 1887; Lahor 1957); Mahomed Ullah İbn S. Jung, The Muslim Law of Preemption (Allahabad University Studies, 1931, VII/I, 1-334). Eser, Mustafa Efe tarafından Fetâvâyı Hindiyye adıyla Türkçe’ye de tercüme edilmiştir (I-XVI, Ankara 1984-1988).
BİBLİYOGRAFYA
el-Fetâva’l-Hindiyye, Bulak 1310, I, 3.
Brockelmann, GAL, II, 549; Suppl., II, 604.
Serkîs, Muʿcem, I, 497-498.
Ahmed Mahmûd Sâdâtî, Târîḫu’l-müslimîn fî şibhi’l-ḳārreti’l-Hindiyye ve ḥaḍâretühüm, Kahire 1959, II, 197, 259.
J. Schacht, Indroduction to Islamic Law, Oxford 1964, s. 294.
Zübeyd Ahmed, el-Âdâbü’l-ʿArabiyye, I, 108-109.
Abdülhay el-Hasenî, es̱-S̱eḳāfetü’l-İslâmiyye fi’l-Hind (nşr. Ebü’l-Hasan Ali en-Nedvî), Dımaşk 1403/1983, s. 107, 110-111.
Sāqi Must’ad Khan, Maâsir-i ‘Ālamgiri (trc. Jadunath Sarkar), New Delhi 1986, s. 316.
Anwar Ahmad Qadri, “The Fatāwā-i Ālamgīrī”, JPHS, XIV/3 (1966), s. 188-199.
Ali Himmet Berki, “Fetâvâyı Âlemgiriyye”, İTA, I, 277.
Mv.Fİ, I, 55-56.
Hayreddin Karaman, “Âlemgiriyye”, İBA, I, 169.
A. S. Bazmee Ansârî, “al-Fatāwā al-ʿĀlamgīriyya”, EI2 (Fr.), II, 857.
a.mlf. – Muhammed İshak, “Fetâvâ Âlemgîrî”, UDMİ, XV, 145-155.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1989 yılında İstanbul’da basılan 2. cildinde, 365-366 numaralı sayfalarda yer almıştır.