Tam adı el-Cevâbü’ṣ-ṣaḥîḥ li-men beddele dîne’l-Mesîḥ olan eser, Sayda Piskoposu Pavlus’a (Paul) nisbet edilen bir risâleye cevap olarak yazılmıştır. Pavlus (1140-1180), müslümanlar tarafından hıristiyanlara yöneltilmiş gibi gösterdiği bazı tenkit ve sorulara karşı Hıristiyanlığı savunucu ve İslâm’ı tenkit edici mahiyetteki cevaplardan oluşan bir risâle yazmış, hıristiyan çevrelerde elden ele dolaşan bu risâle İbn Teymiyye’nin ifadesine göre kendi ilim ve din adamlarının temel mesnedi olmuştur (el-Cevâbü’ṣ-ṣaḥîḥ, I, 19). Önceleri Pavlus’un bir arkadaşına gönderdiği bir risâle mahiyetinde olan eser, yazarın çeşitli ülkelere seyahati esnasında bir araya geldiği kişilerin görüşleri de katılmak suretiyle kitap haline gelmiş ve el-Kitâbü’l-Manṭıḳī ed-devle ḫâni’l-müberhen ʿani’l-iʿtiḳādi’ṣ-ṣaḥîḥ ve’r-reʾyi’l-müstaḳīm adını almıştır (el-Cevâbü’ṣ-ṣaḥîḥ, I, 1920). Bu kitap hakkında Karâfî (ö. 684/1285) tarafından el-Ecvibetü’l-fâḫira ʿani’l-esʾileti’l-fâcira adıyla bir reddiye yazmıştır. Ayrıca eser 1321’de Kıbrıs’tan Şam’da bulunan İbn Teymiyye’ye gönderilince o da aklî ve naklî delillerin bulunduğu bu kitaptaki iddialara cevap vermek üzere el-Cevâbü’ṣ-ṣaḥîḥ’i kaleme almıştır (I, 19).
Eser, kitabın telif sebebini açıklayan bir mukaddime ve pek çok fasıldan oluşmaktadır. İbn Teymiyye bu reddiyesinde Kıbrıs’tan gönderilen kitabın sistemine bağlı kalmakla birlikte çok defa işlediği konunun dışına çıkarak çeşitli açıklamalarda bulunur. Genellikle tenkidine risâle yazarının sözünü naklederek başlar. Kitapta takip ettiği metot, iddiaları Kur’an, sünnet ve aklî-mantıkî delillerle çürütmektir; ancak yer yer daha önceki kutsal kitaplardan da deliller zikreder. Pek çok yerde de dine sonradan karışan bid‘atları çürütmeyi hedef alan açıklamalarda bulunur.
el-Cevâbü’ṣ-ṣaḥîḥ’in dört temel özelliği vardır: Pavlus’un risâlesindeki iddiaların tenkidi, hıristiyanların kendi iddiaları için mesnet kabul ettikleri âyet ve hadislerin doğru olarak tefsir ve izahı, Tevrat ve İncil’deki bazı metinlerin yorumunda hıristiyanların düştükleri hataların tashihi, Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâm’daki nübüvvet müessesesinin mukayeseli tetkiki. Ancak kitabın temel hedefi Pavlus’un risâlesindeki görüşlerin reddedilmesidir. Bu risâlede altı temel iddia vardır. 1. Hz. Muhammed hıristiyanlara değil sadece putperest Araplar’a gönderilmiştir. Nitekim Kur’an da bunu ifade etmektedir. 2. Hz. Muhammed Kur’an’da Hıristiyanlığı övmüş ve onların kendi dinleri üzere kalmaları gerektiğini belirtmiştir. 3. Kutsal kitaplar ve peygamberlerin sözleri, Hıristiyanlığın benimsediği ekānîm, teslîs ve ittihad konularının doğru olduğunu göstermektedir. 4. Hıristiyan inançları aklen ve şer‘an doğrudur. 5. Hıristiyanlar muvahhiddir. Ekānîm ise İslâm’daki teşbih ve tecsîmi ifade eden naslara benzemektedir. 6. Mesîh Îsâ Hz. Mûsâ’dan sonra kemal için gelmiştir. Artık ondan sonra yeni bir peygambere ihtiyaç yoktur. Sayda Piskoposu Pavlus’un eseri, bazı noktalarda diğer hıristiyan polemik eserlerden farklılık arzeder. Meselâ o Hz. Muhammed’in nübüvvetini ve tebliğ ettiği Kur’an’ın vahyedilmiş olduğunu inkâr etmemekte, fakat Kur’an mesajının cihanşümul olmadığını ve Hz. Muhammed’in sadece Araplar’a gönderilmiş bir peygamber olduğunu ileri sürmektedir. Diğer taraftan Hıristiyanlık’taki teslîs akîdesinin tevhid inancı olduğunu iddia ederken “uknûm” terimini kullanmamakta, teslîsi bir olan Tanrı’nın üç ismi olarak izah etmektedir.
Dört cüzden oluşan el-Cevâbü’ṣ-ṣaḥîḥ’in birinci cüzünde birinci, ikinci ve üçüncü iddialar; ikinci cüzünde dördüncü iddia ve teslîs inancı; üçüncü cüzde dördüncü iddia ile birlikte hulûl meselesi, beşinci ve altıncı iddialar; dördüncü cüzde ise yine altıncı iddia cevaplandırılmakta, bu arada Hz. Muhammed’in nübüvveti ve bu konudaki Kur’ânî deliller incelenmektedir. İbn Teymiyye, Pavlus’un Kur’an âyetlerini eksik ve yanlış yorumladığını belirterek Kur’ânî mesajın ve Hz. Muhammed’in nübüvvetinin cihanşümul olduğunu yine Kur’an âyetleriyle göstermekte, teslîsle ilgili iddiaların ise kendi kutsal kitaplarındaki müphem ifadelerden kaynaklandığını ortaya koyarak Kitâb-ı Mukaddes’ten aldığı delillerle teslîs inancıyla ilgili iddiaları çürütmektedir. Pavlus eserinin son bölümünde adalet dini ve fazilet dini olmak üzere iki çeşit din bulunduğunu, fazilet dininin adalet dininden üstün olduğunu, Hıristiyanlığın fazilet dinini temsil ettiğini, dolayısıyla fazilet dinine erişince artık daha fazla dinî terakkiye gerek olmadığını söyleyerek Hıristiyanlığın İslâm’dan öğreneceği hiçbir şeyin bulunmadığını ve İslâm’ın hıristiyanlar için lüzumsuz olduğunu ileri sürmektedir. İbn Teymiyye ise Pavlus’un dinin mahiyetini yanlış anladığını belirtmekte, faziletsiz bir adaletin veya adaletsiz bir faziletin eksikliğini vurgulayarak İslâm’ın hem adaleti hem de fazileti tam olarak bir araya getiren yegâne din olduğunu ortaya koymaktadır.
İbn Teymiyye bu çok geniş polemiğinde yeni görüşler ileri sürmez. Bizzat kendisi istifade ettiği İslâm bilginlerinin adını verir. Eserde İbn Teymiyye’nin özellikle Hasan b. Eyyûb, İbn Hazm ve İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’den faydalandığı görülmektedir.
el-Cevâbü’ṣ-ṣaḥîḥ’in birçok yazma nüshası mevcuttur (Brockelmann, II, 123). Eser ayrıca Kahire’de dört cilt olarak neşredilmiştir (1322/1905, 1964). Kitaptaki Tevrat ve yahudilerle ilgili bilgiler Alfred Morabia tarafından “Ibn Taymiyya, Les Juifs et la Tora” adıyla (St.I, XLIX [1979], s. 91-122; sy. 50 [1979], s. 77-107), Eutychès’nin görüşleriyle ilgili tenkitleri ise Gérard Troupeau tarafından “Ibn Taymiyya et sa Réfutation d’Eutychès” adıyla incelenmiştir (BÉO, sy. 30 [1978], s. 209-220).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Teymiyye, el-Cevâbü’ṣ-ṣaḥîḥ, Kahire 1964, I-IV.
Di Matteo, Ibn Taymiyya, Palermo 1912.
E. Fritsch, Islam und Christentum in Mittelalter, Beiträge zur Geschichte der muslimischen Polemik gegen das Christentum in arabischer Sprache, Breslau 1930, s. 25-33.
Brockelmann, GAL Suppl., II, 123.
L. Marraccio, Alcorani textus Universus, Patavii 1968.
Maʿa’l-Mektebe, s. 324-325.
S. M. Stern, “The Oxford Manuscript of Ibn Taymiyya’s Anti-Christian Polemics”, BSOAS, XXIX (1959), s. 124-128.
G. C. Anawati, “Polémique, Apologie et Dialogue Islamo-Chretiens”, Euntes Pocete, XXII, Roma 1969, s. 407-411.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 428-429 numaralı sayfalarda yer almıştır.