el-İKTİSÂD

Kaynaklarda el-İḳtiṣâd el-hâdî ilâ ṭarîḳi’r-reşâd, el-İḳtiṣâd fîmâ yeteʿallaḳu bi’l-iʿtiḳād isimleriyle yer alan kitap, müellifin daha önce Şerîf el-Murtazâ’nın Cümelü’l-ʿilm ve’l-ʿamel adlı eserine Temhîdü’l-uṣûl adıyla yazdığı hacimli şerhin muhtasarıdır. Kitap, iki başlıktan oluşan bir mukaddime ile altı ana bölümden meydana gelir. Eserin kısaca planını içeren birinci başlıkta mükellefin ilim ve amel konularında bilgili olması gerektiği, amelin ilme dayandığı, ilmin de temelde tevhid ve adlden teşekkül ettiği ifade edilir. İkinci başlık altında ise bilgi bahsi işlenir. el-İḳtiṣâd’ın birinci bölümü tevhid ilkesine ayrılmış olup beş fasıldır. Burada sırasıyla Allah’ın varlığı, sübûtî sıfatları, bunların aklî gerekçesi, selbî sıfatlar ve Allah’ın birliği konuları ele alınır. Dokuz fasıl halindeki ikinci bölüm adl ilkesine ayrılmıştır. Adl kavramı ile hüsün-kubuh terimleri üzerinde durulduktan sonra kader ve kazâ, mükellefiyet, lutuf, aslah, elemler, ivaz, mârifet, ecel ve rızık konularına yer verilir. Va‘d ve vaîd prensibine ayrılan üçüncü bölüm altı fasıldır. Bu bölüm va‘d-vaîd, sevap-günah, mükâfat-ceza, şefaat, kabir ahvâli, iman-küfür-fısk kavramları ve hükümleri, emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münkerin mahiyeti, önemi ve şartları hakkındadır. Dördüncü bölüm nübüvvete dair olup burada müstakil fasıllar halinde nübüvvetin mahiyeti, peygamberliğe olan ihtiyaç, mûcize, peygamberlerin ismeti, nesih ve bedâ ilişkisi, Hz. Muhammed’in peygamberliği ve Kur’ân-ı Kerîm’in mûcize oluşu üzerinde durulur. Beşinci bölümde altı fasıl halinde imâmet inancı ele alınmış ve imâmetin lüzumu, imamda bulunması gereken şartlar, Hz. Ali’nin imâmeti, ona karşı savaşanların hükmü, on iki imamın imâmetlerinin delilleriyle gaybet konusu incelenmiştir. “Şer‘î ibadetler” başlığını taşıyan son bölümde ise kısaca temizlik, namaz, zekât, humus, oruç, hac ve cihad konularına temas edilir.

İmâmet inancı hariç Mu‘tezilî anlayışın Şîa akaidine yansıdığını belgeleyen el-İḳtiṣâd’da müellif fikirlerini aklî temeller üzerine kurmaya çalışmakla birlikte gelebilecek itirazları karşılamak amacıyla yer yer âyetler de nakleder. Ancak imâmet konusu dışında rivayetlere pek yer vermez. Hakkında çeşitli hadisler nakledilen kabir hayatı, mîzan, sırat gibi sem‘iyyât konularında bile aynı tutumu sürdürür. Eser, Necef’teki Müntede’n-neşr tarafından bu kurumun genel sekreteri Mahmûd el-Muzaffer’in müellifin hayatı, eserin önemi ve Şîa-Mu‘tezile ilişkisine dair kaleme aldığı sunuş yazısıyla birlikte el-İḳtiṣâd fîmâ yeteʿallaḳu bi’l-iʿtiḳād adıyla yayımlanmıştır (Necef 1399/1979).

BİBLİYOGRAFYA

Ebû Ca‘fer et-Tûsî, el-İḳtiṣâd fîmâ yeteʿallaḳu bi’l-iʿtiḳād, Necef 1399/1979; ayrıca bk. Mahmûd el-Muzaffer’in girişi, s. m-y, 1-20.

Aʿyânü’ş-Şîʿa, IX, 165.

Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Beyrut 1403/1983, II, 268.