Tam adı el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿdır. Yazma nüshalarda ve İbn Fûrek’in Mücerred’inde adı sadece el-Lümaʿ (Kitâbü’l-Lümaʿ) şeklinde geçer. Öyle anlaşılıyor ki eserin adının devamı Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’den alınmıştır. İbn Asâkir, Eş‘arî’ye aynı konuda farklı isimler altında başka eserler de nisbet etmiştir (Tebyînü keẕibi’l-müfterî, s. 130). Takıyyüddin İbn Teymiyye kitabın adını el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’l-bidaʿ olarak zikreder. Kâtib Çelebi ise itikadî esasları konu alan el-Lümʿa fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidʿa adlı eserin Ebû Ma‘mer Sâlim b. Abdullah el-Herevî’ye (ö. 433/1042) ait olduğunu kaydeder ve Eş‘arî’den hiç söz etmez.
Eş‘arî, kitabının mukaddimesinde bazı konularda gerçeği açıklamak ve bâtıl görüşleri reddetmek amacıyla muhtasar bir eser kaleme aldığını belirtir (s. 5). On bölümden oluşan kitabın ilk dört bölümü ilâhiyyât, üç bölümü kader, iki bölümü iman kavramı, son bölümü de imâmet konularına dairdir. Müellif ilâhiyyât konularından Allah’ın varlığı, selbî ve sübûtî sıfatları, özellikle Mu‘tezile ile tartışmalı olan kelâm, irade ve rü’yetullah meselelerini ele alır. Kader bahsinde kullara ait fiillerin yaratılmışlığı, istitâat, ta‘dîl ve tecvîr meseleleri incelenmiştir. İman bahsinde imanın tanımı, sınırları ve mürtekib-i kebîrenin durumuna temas edilmiş, ardından Hz. Ebû Bekir ile Ömer’in hilâfetinin meşruiyeti ve dolayısıyla Şiî iddialarının yanlış olduğu hususuna yer verilmiştir.
el-İbâne’nin aksine Eş‘arî bu kitabında Ahmed b. Hanbel’den hiç söz etmez ve Selef telakkisinden uzaklaşarak akılla nakil arasında denge kurmaya çalışan kelâm metodunu benimser. Naslarda yer alan müteşâbih lafızları te’vile yönelir. Eş‘arî’nin el-Lümaʿı hayatının hangi döneminde kaleme aldığına ilişkin farklı görüşler bulunmaktadır. McDonald, Arthur Stanley Tritton ve Ignaz Goldziher gibi müsteşriklerle Selefiyye yanlılarına göre müellif bu eseri Mu‘tezile’den ayrıldıktan hemen sonra yazmıştır. Çünkü ilk zamanlar Mu‘tezile’nin etkisinden tam olarak kurtulamadığından eserinde aklî öğelere yer vermiştir. Hayatının sonuna doğru ise Selefiyye’nin görüşlerini benimsemiş ve el-İbâne’yi kaleme almıştır. A. J. Wensinck, Bekir Topaloğlu ve el-Lümaʿın ilmî neşrini yapan Hammûde Zekî Gurâbe’ye göre ise Eş‘arî el-Lümaʿı el-İbâne’den sonra telif etmiştir. Bu âlimler, fikirlerini destekleyen en güçlü delil olarak Eş‘ariyye ekolünün el-İbâne’ye göre değil el-Lümaʿdaki düşüncelere göre oluşmasını göstermektedir. Hammûde Gurâbe, hem el-Lümaʿa yazdığı takdimde hem The Islamic Quarterly’deki makalesinde bu iki eseri karşılaştırarak el-Lümaʿın daha sonra yazıldığını ispat etmeye çalışmıştır.
Eserin iki yazma nüshası bulunmaktadır; bunlardan biri Beyrut Amerikan Üniversitesi Kütüphanesi’nde (MS, nr. 297. 3 A 81 1a [s. 1-117]), diğeri British Museum’da (Suppl. 172, Or., nr. 3091) kayıtlıdır. Her iki nüshada da istinsah tarihi yer almamakla birlikte Abdülazîz İzzeddin es-Seyrevân’a göre birinci yazma daha eskidir. Richard Joseph McCarthy bu nüshanın istinsah tarihini VII-VIII. (XIII-XIV.) yüzyıllar olarak tahmin etmektedir. el-Lümaʿ değişik kişiler tarafından neşredilmiştir. Bunların başında McCarthy gelmektedir. McCarthy, Beyrut Amerikan Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki nüshayı esas almış, çalışmasının başına müellif ve eseriyle ilgili bir giriş koymuş ve eseri İngilizce’ye tercüme etmiştir. Ayrıca Hatîb el-Bağdâdî’nin Târîḫu Baġdâd ve İbn Asâkir’in Tebyînü keẕibi’l-müfterî adlı eserlerinde yer alan Eş‘arî’ye ait bilgi ve savunmalarla Eş‘arî’nin eserlerine dair listeyi ve Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ile el-İbâne’deki görüşlerin karşılaştırmasını içeren ekleri, Risâle fî istiḥsâni’l-ḫavż fî ʿilmi’l-kelâm’la birlikte The Theology of al-Ash’ari adıyla yayımlamıştır (Beyrut 1952-1953). Hammûde Zekî Gurâbe tarafından gerçekleştirilen neşirde British Museum, Beyrut Amerikan Üniversitesi Kütüphanesi nüshaları ve McCarthy neşri esas alınmıştır (Kahire 1955). Nâşir mukaddimede bu çalışmasını McCarthy’nin hatalarını ortaya koymak amacıyla yaptığını kaydetmektedir (s. 12). Her iki neşri inceleyen Abdurrahman Bedevî ise Gurâbe’nin McCarthy’den daha çok yanlış yaptığını kaydetmektedir (Meẕâhibü’l-İslâmiyyîn, s. 528). Eseri ayrıca Abdülazîz İzzeddin es-Seyrevân, Beyrut Amerikan Üniversitesi Kütüphanesi nüshasını esas alarak yayımlamıştır (Beyrut 1987).
el-Lümaʿ, mezhebin temel görüşlerini büyük oranda ortaya koyduğundan Eş‘arîler için önemli bir eserdir. Mâtürîdîlik’te Kitâbü’t-Tevḥîd’in oynadığı rolü Eş‘arîlik’te el-Lümaʿ üstlenmiştir. Eş‘arîler’in el-Lümaʿa çok önem verdiklerini bildiren İbn Teymiyye bu sebeple onu birçok defa şerhettiklerini, şerhedenlerin başında da Bâkıllânî’nin geldiğini belirtir. Bâkıllânî’nin ayrıca, Kādî Abdülcebbâr’ın el-Lümaʿı eleştirmek amacıyla yazdığı Naḳżu’l-Lümaʿı tenkit etmek için Naḳżu Naḳżı’l-Lümaʿ adıyla bir eser yazdığını kaydeder (Kitâbü’n-Nübüvvât, s. 62). el-Lümaʿ üzerine muhteva tanıtımı niteliğinde bazı çalışmalar da yapılmıştır. Bunlara örnek olarak Leonhard Rost, Hellmut Ritter, E. Bannerth, Fritz Meier ve Bünyamin Abrahamov’un çalışmaları gösterilebilir.
BİBLİYOGRAFYA
Eş‘arî, el-Lümaʿ (nşr. Richard J. McCarthy), Beyrut 1952-53; a.e. (nşr. Hammûde Zeki Gurâbe), Kahire 1975, neşredenin girişi, s. 3-14; a.e. (nşr. Abdülazîz İzzeddin es-Seyrevân), Beyrut 1408/1987, neşredenin girişi, s. 43-45; a.mlf., el-İbâne (Fevkıyye), s. 105-140; İbn Fûrek, Mücerredü’l-Maḳālât, s. 93, 165, 267; İbn Asâkir, Tebyînü keẕibi’l-müfterî, s. 130; Takıyyüddin İbn Teymiyye, en-Nübüvvât, Beyrut 1405/1985, s. 62; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1565; L. Rost, al-Ašʾarīs Kitab al-Lumaʿ (doktora tezi, Erlangen 1922); Brockelmann, GAL, I, 195; Sezgin, GAS, I, 603-604; Abdurrahman Bedevî, Meẕâhibü’l-İslâmiyyîn, Beyrut 1979, I, 528-531; Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmi: Giriş, İstanbul 1993, s. 137; E. Bannerth, “The Theology of al-Ashʿarī”, WZKM, LII (1953-55), s. 419-420; H. Ritter, “Books and Periodicals/The Theology of al-Ash‘ari”, Oriens, VII (1954), s. 191-192; Hammouda Ghoraba, “Al-Ash‘ari’s Kitab al-Luma‘”, IQ, I/4 (1954), s. 191-194; F. Meier, “The Theology of al-Ashʿarī”, Isl., XXXII (1957), s. 109-111; B. Abrahamov, “A Re-examination of al-Ash‘arī’s Theory of Kasb According to Kitāb al-Luma‘”, JRAS (1989), II, 210-211.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 258 numaralı sayfada yer almıştır.