Müellif, el-Maʿârif’in mukaddimesinde kitabını belli bir kültür düzeyine yükselen, ilim ve iktidar ehlinin meclislerine katılan kimselerin tarih, ensâb vb. konulardaki ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kaleme aldığını ifade etmektedir. Eserin, bu alana dair ilk çalışma olmamakla birlikte genel kültüre dair bilgileri el-Maʿârif adıyla içeren ilk telif olduğu belirtilmektedir (el-Maʿârif, neşredenin girişi, s. 63-64).
Muhtevası ve telif ediliş amacı hakkında kısa bilgilerin yer aldığı mukaddimeden sonra kitabı yirmi bölüm halinde incelemek mümkündür. Birinci bölümde Tevrat’ın birinci kitabına, ayrıca Vehb b. Münebbih’ten gelen rivayetlere dayanılarak evrenin yaratılışı hakkında mâlûmat verildikten sonra Hz. Âdem’den itibaren Îsâ’ya kadar otuza yakın peygamberden bahsedilir. Hz. Muhammed’in hayatına ayrılan ikinci bölümde, içlerinde Varaka b. Nevfel ile Kus b. Sâide’nin de bulunduğu bi’set öncesi Hanîf dini mensuplarından sekiz kişinin ismine ve bazı niteliklerine yer verilir, ardından Resûlullah’ın nesebine hazırlık olmak üzere Arap ırkının şeceresi geniş biçimde anlatılır, Resûl-i Ekrem’in baba ve anne tarafından nesebi verilir. Hz. Peygamber’in zevceleri ve çocuklarının isimleri sıralanıp onun hayatı hakkında bir kronolojiden sonra Bedir, Uhud ve Hendek gazveleriyle diğer savaşlara temas edilir.
el-Maʿârif’in üçüncü bölümü ashaba ayrılmış olup aşere-i mübeşşerenin ardından 130 civarında sahâbînin hayatı anlatılmıştır. Kitabın en geniş kısmını teşkil eden bu bölümde sahâbîlerin biyografilerine kısa bakışlar yapılmıştır. Dördüncü bölümde Emevî ve Abbâsî halifelerinin, beşinci bölümde eşraftan veya iktidar sahibi olanlarla bunlara karşı isyan edenlerden kırka yakın kişinin hayatına temas edilmiş, altıncı bölümde tâbiînden ve onlardan sonra gelen meşhur şahıslardan 140 kadarının biyografisi verilmiştir. Ashâbü’r-re’ye ayrılan yedinci bölümde İbn Ebû Leylâ, Ebû Hanîfe ve bazı öğrencileri, Evzâî, Süfyân es-Sevrî ve Mâlik b. Enes’ten oluşan dokuz şahsiyetin, sekizinci bölümde ashâb-ı hadîsten kabul edilen 100’e yakın kişinin hayat hikâyesi anlatılmıştır. Sonraki bölümlerde kıraat âlimleri, mûsiki icra edenler, nesep âlimleri, şiir râvileri ve meşhur muallimler konu edinilmiştir. el-Maʿârif’in on dördüncü bölümünde birbirine küsüp hayatları boyunca konuşmayan, içlerinde bazı sahâbî ve tâbiîlerin de bulunduğu on dört kişiden söz edilmiş, on beşinci bölümde “el-evâil” başlığı altında çoğu İslâm döneminde olmak üzere tarihte gerçekleştirilen elliyi aşkın “ilk”e temas edilmiş (bu bölüm müstakil bir kitap olarak da yayımlanmıştır [nşr. Muhammed Bedreddin el-Kahvecî, Dımaşk 1407/1987]), aynı bölümde Kâbe, Beytülmakdis, Mescid-i Nebevî, Basra, Kûfe ve Dımaşk mescidleri kısaca anlatılmıştır. On altıncı bölümde ilk büyük fetihlerin ve fâtihlerin listesi verilmiş, fetihlerin barışçı yollarla mı yoksa zor kullanılarak mı gerçekleştiği kaydedilmiştir.
Kitabın on yedinci bölümü değişik konulara ayrılmıştır. Bunların içinde ashaptan itibaren otuzu aşkın meşhur kişinin meşgul olduğu zanaat ve meslekler, yine meşhurlardan özürlü olanlar, benzer bazı özelliklere sahip bulunanlar sayılabilir. On sekizinci ve on dokuzuncu bölümlerde on beş kadar itikadî mezhebin kısa tanıtımı yapılmış, yirminci bölüm Yemen, Hîre ve otuz kadar Acem hükümdarının kısa biyografisine ayrılmıştır.
Genel kültür alanında bir el kitabı niteliği taşıyan el-Maʿârif’in kaynakları içinde İbn İshak’ın es-Sîre’si ile Vâkıdî’nin el-Meġāzî’si yer almakta, ayrıca el-Maʿârif ile Muhammed b. Habîb’e ait (ö. 245/860) el-Muḥabber’in muhtevaları arasında önemli benzerlikler olduğu dikkat çekmektedir (el-Maʿârif, neşredenin girişi, s. s̱-ḫ, 69-70). Kitabın, mukaddimesinde belirlenen esaslara göre ele alınıp alınmaması gereken konuların seçimi ve ölçülü bilgi verilmesi hususunda başarılı olduğu söylenemez. Eserde yer yer Tevrat’tan ve bol miktarda Vehb b. Münebbih gibi İsrâiliyat türü rivayetler nakleden kişilerden eleştiri süzgecinden geçirilmeden, ayrıca başta Kur’an olmak üzere sağlam İslâm literatürüyle mukayese edilmeden yapılan nakiller tenkit konusu olmuştur (s. 110-115).
el-Maʿârif’in ilk neşrini Ferdinand Wüstenfeld yapmış (Göttingen 1850; Osnabrück 1977), daha sonra bu neşir Muhammed İsmâil es-Sâvî ve Osman Halîl tarafından tashih edilerek tekrarlanmıştır (Kahire 1353/1934). Kitabın diğer bir neşrini Servet Ukkâşe gerçekleştirmiştir (Kahire 1960, 1969, 1981, 1992). Hasan Ege eseri el-Ma’ârif: Nebîler ve Sahâbîlerin Sîreti adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul, ts.).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Kuteybe, el-Maʿârif (Ukkâşe); ayrıca bk. neşredenin girişi, s. s̱-ḫ, 63-64, 69-70, 110-115.
Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Meynard), II, 442.
İshak Mûsâ el-Hüseynî, İbn Ḳuteybe (trc. Hâşim Yâgī), Beyrut 1980, s. 59, 61, 69, 87-94.
M. Zağlûl Sellâm, İbn Ḳuteybe, Kahire 1980, s. 48-50.
Ahmed Abdülbâkī, Min aʿlâmi’l-ʿulemâʾi’l-ʿArab fi’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱i’l-hicrî, Beyrut 1990, s. 137 vd.
Abdülazîz ed-Dûrî, ʿİlmü’t-târîḫ ʿinde’l-ʿArab, Beyrut 1993, s. 54.
G. C. Anawati, “Textes arabes anciens édités en Egypte au cours des années 1959 et 1960”, MIDEO, VI (1959-61), s. 235-240.
Hüseyin Varol, “İbn Kuteybe ve Eserleri”, EAÜİFD, sy. 6 (1986), s. 147.
Bahaüddin Varol, “İbn Kuteybe: Hayatı, Eserleri ve İslam Tarihçiliğindeki Yeri”, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 5, Konya 1999, s. 266-268.
Zülfikar Tüccar, “Edebü’l-kâtib”, DİA, X, 410-411.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 271 numaralı sayfada yer almıştır.