Tam adı el-Maḳāṣıdü’l-ḥasene fî beyâni kes̱îrin mine’l-eḥâdîs̱i’l-müştehire (dâʾire, câriye) ʿale’l-elsine’dir. Sahih, zayıf, hatta mevzû olmakla beraber halk arasında yayılan hadislerin bir araya getirilerek değerlendirildiği en önemli kaynaklardan biri olup müellif eserini bazı âlimlerin isteği üzerine kaleme aldığını söylemektedir. Hadislerin alfabetik olarak düzenlendiği kitabın sonunda ayrıca on yedi başlık altında hadisler konularına göre topluca zikredilmiştir. Son hadis 1356 numarayı taşımakla birlikte bunlardan 191’i atıflardan ibarettir, on dört haber üzerinde ise herhangi bir değerlendirme yapılmamıştır. Her rivayet “hadis” kelimesiyle başlamaktadır. Rivayetin baş tarafından kısa bir bölüm alınarak kaynakları zikredilmiş, hadis ve râvileri hakkında müellifin veya diğer âlimlerin yaptığı değerlendirmelere yer verilmiştir. Bir hadisin senedindeki yanlış bilgiler veya hadisler değerlendirilirken yapılan hatalar tashih edilmiş, eğer bir rivayet şöhret bulduğu şekliyle değil de farklı bir metinle kaynaklarda yer almışsa bu durum belirtilmiştir. Hadislerin farklı rivayetleri zikredilerek bunların en sağlamı tercih edilmiş, bazı kaynaklarda senedsiz nakledilen rivayetler belirtilmiş, bir rivayetin tariklerini toplayan müstakil çalışmalar varsa bunların adları verilmiştir. Metin tenkidi yapılan rivayetin anlamı Kur’an âyetlerine veya mâna ve muhteva yönünden sağlam bir hadise uygunsa buna işaret edilmiş, incelenen haber hadis olmamakla beraber anlamı doğru ise bu durum belirtilmiş, asılsız rivayetler reddedilmiştir (örnekler için bk. hadis, nr. 203, 280, 536, 645). Müellif gerektiğinde hadislerin doğru anlaşılması için kelimeleri açıklamış ve çeşitli yorumlar yapmış (nr. 102, 1347), bu maksatla âyetlerden, hadislerden, sahâbe kavlinden, âlimlerin ve sûfîlerin sözlerinden, şiirlerden, hatta hikâyelerden faydalanmış, bazan hadislerin sebeb-i vürûdunu da zikretmiştir.
el-Maḳāṣıdü’l-ḥasene’de 500 kadar kaynağa gönderme yapılmış, bunlardan en çok Taberânî’nin el-Muʿcemü’l-evsaṭ ve el-Muʿcemü’l-kebîr’i ile Ebû Nuaym’in Ḥilyetü’l-evliyâʾ adlı eserine atıfta bulunulmuştur. Başta Taberânî, Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī ve Şîrûye b. Şehredâr ed-Deylemî olmak üzere birçok hadis âliminden faydalanılmıştır. Sehâvî hadis ilmindeki geniş bilgisini eserinde büyük bir maharetle kullanmış, ancak geniş ölçüde nakillere dayanan bu çalışmada incelediği hadislerin büyük çoğunluğunda görüş zikretmemiştir. Ciddi bir emek mahsulü olan eserin çeşitli kütüphanelerde elli adet yazma nüshasının bulunması (el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Ḥadîs̱, III, 1551-1552; ayrıca bk. Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 266, Şehid Ali Paşa, nr. 576; Konya Yûsuf Ağa Ktp., nr. 6929) onun büyük ilgi gördüğünü ortaya koymaktadır.
Eser birçok âlim tarafından ihtisar edilmiştir. Bunlardan İbn Abdüsselâm el-Menûfî’nin ed-Dürretü’l-lâmiʿa fî beyâni kes̱îrin mine’l-eḥâdîs̱i’ş-şâʾiʿa ve İbnü’d-Deyba‘ın bazı hadisler ilâvesiyle yaptığı Temyîzü’ṭ-ṭayyib mine’l-ḫabîs̱ mimmâ yedûru ʿalâ elsineti’n-nâs mine’l-ḥadîs̱ (Kahire 1324, 1347, 1353, 1382/1963; nşr. Muhammed Osman el-Huşt, Kahire 1405/1985; Beyrut 1403/1983, 1405/1985) adlı çalışmalarıyla Muhammed Abdülbâkī ez-Zürkānî’nin kitap üzerinde biri büyük, diğeri küçük (nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Riyad 1401/1981, 1416/1995) iki muhtasarı anılabilir. Zürkānî’nin büyük muhtasarı hakkında bilgi yoktur. Kitabın, Kādılkudât Takıyyüddin tarafından Telḫîṣü’l-Maḳāṣıdi’l-ḥasene, ayrıca adları bilinmeyen iki müellif tarafından Tecrîdü’l-Maḳāṣıd ʿani’l-esânîd ve’ş-şevâhid ve Muḫtaṣar mine’l-Maḳāṣıdi’l-ḥasene fî taḫrîci eḥâdîs̱i’d-dâʾire ʿale’l-elsine adlarıyla yapılan üç muhtasarından da söz edilmiştir (el-Fihrisü’ş-şâmil, III, 1552). Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. İbrâhim el-Hâdî b. Vezîr, eser üzerinde Taḥrîrü’l-Maḳāṣıdi’l-ḥasene fî taḫrîci’l-eḥâdîs̱i’d-dâʾire ʿale’l-elsine adıyla bir çalışma yapmıştır (üç yazma nüshası için bk. a.g.e., I, 331). el-Maḳāṣıdü’l-ḥasene, halk arasında şöhret bulan hadislere dair çalışmalardan Semhûdî’nin el-Ġummâz ʿale’l-lümmâz, Aclûnî’nin Keşfü’l-ḫafâʾ ve Muhammed el-Hût el-Beyrûtî’nin Esne’l-meṭâlib’inin temel kaynaklarındandır.
el-Maḳāṣıdü’l-ḥasene bir mecmua içinde Leknev’de (1303, Süyûtî’nin Ẕeylü’l-Leʾâli’l-maṣnûʿa ve et-Taʿaḳḳubât ʿale’l-mevżûʿât’ı ve Abdülvehhâb b. Mevlevî’nin Keşfü’l-aḥvâl fî naḳdi’r-ricâl’i ile birlikte), ayrıca Kahire’de (1375/1956, 1405) ve Beyrut’ta (nşr. Muhammed Osman el-Huşt, 1405/1985; nşr. Abdullah Muhammed Sıddîk, Kahire 1375/1956; Beyrut 1399, 1407/1987) yayımlanmıştır. Adil Yavuz, Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî ve el-Makasıdü’l-hasene adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1993, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).
BİBLİYOGRAFYA
Sehâvî, el-Maḳāṣıdü’l-ḥasene (nşr. Abdullah Muhammed Sıddîk), Beyrut 1987.
İbnü’d-Deyba‘, Temyîzü’ṭ-ṭayyib mine’l-ḫabîs̱ fîmâ yedûru ʿalâ elsineti’n-nâs mine’l-ḥadîs̱, Beyrut 1403/1983, s. 9-10.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1779-1780.
İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VIII, 16.
Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkānî, Muḫtaṣarü’l-Maḳāṣıdi’l-ḥasene (nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ), Riyad 1401/1981, neşredenin girişi, s. 29-31.
Aclûnî, Keşfü’l-ḫafâʾ, I, 8.
Muhammed el-Hût, Esne’l-meṭâlib fî eḥâdîs̱i muḫtelifeti’l-merâtib (nşr. Halîl el-Mîs), Beyrut 1403/1983, s. 5.
Brockelmann, GAL Suppl., II, 32.
M. Ebû Zehv, el-Ḥadîs̱ ve’l-muḥaddis̱ûn, Kahire 1378/1958, s. 450.
Ali Rıza Karabulut, Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi’ndeki Yazmalar Kataloğu, Kayseri 1982, s. 425.
Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 395.
el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Ḥadîs̱ (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1991-92, I, 331; III, 1551-1552.
Muhyiddin Atıyye v.dğr., Delîlü müʾellefâti’l-ḥadîs̱, Beyrut 1997, II, 622.
Meşhûr Hasan Selmân, Müʾellefâtü’s-Seḫâvî, Beyrut 1998, s. 150-154.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 422-423 numaralı sayfalarda yer almıştır.