el-MEÂLİM

Kitabın adı kaynaklarda genellikle el-Meʿâlim olarak geçmektedir. Müellifin kendisi eserine isim vermemiş, içinde yer alan başlıklarda da “meâlim” kelimesi kullanılmamıştır. Ancak kitabının baş tarafında eserin usûlü’d-dîn, usûl-i fıkıh, fıkıh, hilâf, münazara ve cedel âdâbı olmak üzere beş disiplini içerdiği ifade edilmiştir. Öyle anlaşılıyor ki “el-meâlim” (işaretler) adı daha sonra kitap için uygun bir isim olarak kabul edilmiştir. Fahreddin er-Râzî’nin yazmayı tasarladığı bu geniş eseri tamamlayıp tamamlamadığı bilinmemektedir; onun sözünü ettiği beş disiplinden sadece ilk ikisine ait metinler sonraki dönemlere intikal etmiştir. Bu sebeple kitabın el-Meʿâlim genel başlığından sonraki ismi içeriğine bağlı olarak değişmiştir. Eseri İbnü’l-Kıftî Kitâbü’l-Meʿâlim fi’l-aṣleyn (İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 191), Safedî el-Meʿâlim fî uṣûli’d-dîn ve’l-fıḳh (el-Vâfî, IV, 255) şeklinde kaydetmiş, İbn Hallikân ise Râzî’nin el-Meʿâlim başlıklı biri usûlü’d-dîn (kelâm), diğeri usûl-i fıkıhla ilgili iki eserinin bulunduğunu belirtmiştir (Vefeyât, IV, 249; krş. İbnü’l-İmâd, V, 21). Kâtib Çelebi, Fahreddin er-Râzî’ye el-Meʿâlim fî uṣûli’d-dîn, el-Meʿâlim fî uṣûli’l-fıḳh ve el-Meʿâlim fi’l-kelâm olmak üzere üç ayrı eser nisbet etmiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1726-1727).

1. el-Meʿâlim fî uṣûli’d-dîn. Kelâm konularını on bölüm (bab) halinde inceleyen eserin içeriğini bir girişten sonra ilâhiyyât, nübüvvet, âhiret ve imâmet kısımlarına ayırmak mümkündür. Giriş mahiyetindeki ilk iki bölüm istidlâle ağırlık veren bilgi bahsine ayrılmış, ardından bilgiye konu teşkil eden hususlar (mevcud-ma‘dûm), vâcib-mümkin ve cevher-araz meselelerine temas edilmiştir. İlâhiyyât konularına ayrılan kısımda üçüncü bölüm olarak Allah’ın varlığı ve selbî sıfatları, dördüncü bölümde sübûtî sıfatlar, beşinci bölümde rü’yetullah ve tevhid, altıncı bölümde kader bahisleri işlenmiştir. el-Meʿâlim’in yedinci bölümü nübüvvete ayrılmış olup burada Hz. Muhammed’in nübüvvetinin ispatı, genel anlamda mûcizeye yöneltilen eleştiriler ve cevapları, peygamberlerin vasıfları ve mi‘rac gibi hususlar ele alınmıştır. Kitabın sekizinci bölümünde ölüm ötesi hayat konusuna bir giriş olmak üzere ruhun mevcudiyeti, bekası ve tenâsühün imkânsızlığı üzerinde durulmuş, dokuzuncu bölümde haşr-i cismânî ve kabir azabından başlamak üzere âhiret halleri kısaca anlatılmıştır. Son bölüm imâmete ayrılmıştır. Eserin birçok nüshası mevcuttur (meselâ bk. İÜ Ktp., AY, nr. 3613; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2257, Lâleli, nr. 2240; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 529; yurt dışındaki nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 667; Suppl., I, 921; M. Sâlih ez-Zerkân, s. 75; ayrıca bk. Meʿâlimü uṣûli’d-dîn, neşredenin girişi, s. 9). el-Meʿâlim, ilk defa Fahreddin er-Râzî’ye ait el-Muḥaṣṣal ile bu eserin Nasîrüddîn-i Tûsî’ye ait Telḫîṣ’inin kenarında Meʿâlimü uṣûli’d-dîn başlığı altında basılmıştır (Kahire 1323). Daha sonra Uṣûlü’d-dîn adıyla Tâhâ Abdürraûf Sa‘d (Kahire, ts.; Beyrut 1984) ve Meʿâlimü uṣûli’d-dîn adıyla Semîh Dügaym (Beyrut 1992) tarafından yayımlanmıştır. Köprülü Kütüphanesi’nde bulunan, Muhammed b. Ebû Bekir b. Cemâa’ya ait eserlerden oluşan bir mecmua içinde (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1587) yer alan el-Muġnî fi’l-kelâm adlı risâlenin (vr. 22^a-29^b) el-Meʿâlim fî uṣûli’d-dîn’den yapılmış bazı seçmelerden oluştuğu kaydedilmektedir (Şeşen, II, 250). İbn Amîre’nin el-Meʿâlim’e tenkidî mahiyette bazı fasıllar eklediği belirtilmektedir (DMBİ, VI, 255; DİA, XIX, 313). Ayrıca İbnü’l-Lebbûdî’nin esere bir şerh yazdığı (DİA, XXI, 122; krş. Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1727), bu şerhe ait iki nüshanın Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunduğu (Ayasofya, nr. 2321; Lâleli, nr. 2360) tesbit edilmiştir. Kâtib Çelebi, el-Meʿâlim’in Cemâleddin Muhammed b. Abdülkerîm el-Halebî tarafından ʿUmdetü’l-ʿâlim fi’ḫtiṣâri’l-Meʿâlim adıyla ihtisar edildiğini (a.g.e., II, 1168, 1727), Bağdatlı İsmâil Paşa da eserin Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Halef b. Râcih el-Makdisî tarafından şerhedildiğini (Îżâḥu’l-meknûn, II, 505) kaydetmektedir. el-Meʿâlim’in usûl-i fıkıh kısmını şerhettiği bilinen İbnü’t-Tilimsânî’nin el-Meʿâlim fî uṣûlü’d-dîn’e de bir şerh yazdığı tesbit edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 549; Damad İbrâhim Paşa, nr. 463, vr. 181-343). Brockelmann, eser üzerinde Şîa’ya mensup bazı âlimlerin de çalışmalar yaptığını haber vermektedir (GAL, I, 667). Bunlardan Muhammed Takī Abdürrahîm’e ait Hidâyetü’l-müsterşidîn (fî şerḥi uṣûli Meʿâlimi’d-dîn) adlı şerhin bir nüshası Millet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ali Emîrî Efendi, nr. 1413). el-Meʿâlim fî uṣûli’d-dîn, Nâdim Mâcit tarafından Tâhâ Abdürraûf Sa‘d’ın neşrine dayanılarak İslâm İnancının Ana Konuları: Meâlimu Usûli’d-Dîn başlığıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (Erzurum 1996).

2. el-Meʿâlim fî uṣûli’l-fıḳh. On ana bölüm ve alt başlıklardan (mesele, fasıl) meydana gelen eserin ilk dokuz bölümünde sırasıyla dille ilgili hükümler, emir-nehiy, âm-hâs, mücmel-mübeyyen, peygamber fiilleri, nesih, icmâ, haber, kıyas ele alınmış, son bölümde ictihadda isabet, teâdül, istishâb konuları incelenmiştir. Fahreddin er-Râzî’nin bu eserde konuları ele alış tarzı, kelâmcıların metoduyla yazılmış diğer bir usûl-i fıkıh kitabı olan el-Maḥṣûl ile benzerlik gösterir. Muhalif görüş ve delilleri aktarıldıktan sonra ileri sürülen fikirlerin tartışması yapılmış, müellif kendi görüşünü de delilleriyle birlikte zikretmiştir. el-Meʿâlim’in usûl-i fıkıh kısmının çeşitli kütüphanelerde ayrı bir kitap şeklinde düzenlenmiş pek çok yazma nüshası bulunmaktadır (Karatay, II, 311; M. Sâlih ez-Zerkân, s. 101, 648; Abdülvehhâb Hallâf, tercüme edenin girişi, s. 101). Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Muavvaz’ın müstakil bir eser olarak yayımladığı kitabın (Kahire 1414/1994; Gilliot, XXII [1995], s. 343-344) çeşitli âlimler tarafından şerhedildiği bilinmektedir. Bunlar arasında İbnü’t-Tilimsânî, Alâeddin Konevî, İbn Kādî Asker Şerefeddin Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin el-Urmevî ve Kādî Şerefeddin İbrâhim b. İshak el-Münâvî gibi şahsiyetler bulunmaktadır (Abdullah b. Muhammed et-Tilimsânî, neşredenlerin girişi, I, 130-131; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1727; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 717, 722). el-Meʿâlim fî uṣuli’l-fıḳh’a Fahreddin er-Râzî’nin talebelerinden İbrâhim b. Ali es-Sülemî’nin bir şerh yazdığı tesbit edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 370). Eserin İbnü’t-Tilimsânî’ye ait olan el-İmlâʾ ʿale’l-Meʿâlim adlı şerhi üzerinde Mekke Câmiatü Ümmi’l-kurâ’da Ahmed Muhammed Sadîk tarafından bir doktora çalışması yapılmış (1407/1987), aynı şerh Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Muavvaz tarafından Şerḥu’l-Meʿâlim fî uṣûli’l-fıḳh adıyla iki cilt halinde yayımlanmıştır (Beyrut 1419/1999).

BİBLİYOGRAFYA

Fahreddin er-Râzî, Meʿâlimü uṣûli’d-dîn (nşr. Semîh Dügaym), Beyrut 1992, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 9.

İbnü’l-Kıftî, İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 191.

İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 249.

Safedî, el-Vâfî, IV, 255.

Abdullah b. Muhammed et-Tilimsânî, Şerḥu’l-Meʿâlim fî uṣûli’l-fıḳh (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali M. Muavvaz), Beyrut 1419/1999, neşredenlerin girişi, I, 120, 130-131.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1168, 1726-1727.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, V, 21.

Brockelmann, GAL, I, 667; Suppl., I, 921, 923.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 505.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 717, 722; II, 108.

Karatay, Arapça Yazmalar, II, 311; III, 37.

M. Sâlih ez-Zerkân, Faḫrüddîn er-Râzî ve ârâʾühü’l-kelâmiyye ve’l-felsefiyye, [baskı yeri ve tarihi yok] (Dârü’l-fikr), s. 75, 101, 144-145, 648.

G. C. Anawati, “Faḫrüddîn er-Râzî: Temhîd li-dirâsâti ḥayâtihî ve müʾellefâtih”, İlâ Ṭâhâ Ḥüseyin fî ʿîdi mîlâdihi’s-sebʿîn: Mélanges Taha Hüseyin (nşr. Abdurrahman Bedevî), Kahire 1962, s. 221.

a.mlf., “Textes arabes anciens édités en Egypte au cours des années 1979-1980”, MIDEO, XV (1982), s. 187-188.

a.mlf., “Fak̲h̲r al-Dīn al-Rāzī”, EI² (İng.), II, 754.

Abdülvehhâb Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi: İlmu usûli’l-fıkh (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1973, tercüme edenin girişi, s. 101.

Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü maḫṭûṭâti Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, I, 263; II, 250.

Claude Gilliot, “Textes arabes anciens édités en Egypte au cours des années 1990 à 1992”, MIDEO, XXI (1993), s. 477-478; XXII (1995), s. 343-344.

Mihrân Erzende, “Ebü’l-Muṭarrif”, DMBİ, VI, 255.

Şükrü Özen, “Hilâf”, DİA, XVII, 527.

Mustafa Öz, “İbn Amîre”, a.e., XIX, 311.

Cevat İzgi, “İbnü’l-Lebbûdî”, a.e., XXI, 122.