Tam adı eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye ve’l-ḫaṣâʾilü’l-Muṣṭafaviyye olup şemâil konusunda yapılan ilk çalışmadır ve elli altı başlık altında 424 (bazı neşirlerde 394, 395) hadisten meydana gelmektedir. Bu başlıklarda Resûlullah’ın dış görünüşü, kıyafeti, yemesi içmesi, konuşma şekli, ibadeti, ahlâkı, geçim tarzı ve ölümü ele alınmıştır. Eser tertip ve muhteva bakımından şemâil konusunda yazılan eserlerin en mükemmeli kabul edilmiştir. Tirmizî bu eserine el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inde yer alan şemâille ilgili hadislerin birçoğunu aynen, bir kısmını ihtisar ederek almış, râviler hakkındaki tenkitlerini bazan hiç değiştirmeden, bazan kısaltıp nakletmiştir. eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye’deki hadislerin büyük çoğunluğu sahih, önemli bir kısmı hasen, pek azı zayıf rivayetlerdir. Müellif bazı hadislerden elde edilebilecek fıkhî meselelere de işaret etmiştir. Çeşitli kütüphanelerde pek çok nüshası bulunan eser (Sezgin, I/1, s. 304) Kalküta’da (1252, 1262, 1273), Delhi’de (1303), Leknev’de (1288), Lahor’da (1309), İstanbul’da (1264, 1285), Kahire’de (1273, taşbaskı, 1309, 1375, son iki baskı Bâcûrî’nin eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye üzerine yazdığı el-Mevâhibü’l-ledünniyye adlı hâşiyesinin kenarında, nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d, 1988), Bulak’ta (1280, 1290), Fas’ta (1310) ve Humus’ta (nşr. İzzet Ubeyd ed-De‘‘âs, 1388/1968, Beyrut 1406/1985; nşr. Abdullah eş-Şa‘‘âr, 1992) yayımlanmıştır.
eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye üzerinde birçok şerh, hâşiye ve ihtisar çalışması yapılmış, eser çeşitli dillere tercüme edilmiştir. Belli başlı şerhleri şunlardır: 1. İsâmüddin el-İsferâyînî, Şerḥu’ş-Şemâʾil fî ḥuḳūḳi efḍali’l-verâʾ ve aḳve’d-delâʾil (yazma nüshaları için bk. a.g.e., I/1, s. 305). 2. İbn Hacer el-Heytemî, Eşrefü’l-vesâʾil ilâ fehmi’ş-Şemâʾil (nşr. Ebü’l-Fevâris Ahmed b. Ferîd el-Mezîdî, Beyrut 1419/1998). Şebrâmellisî’nin Ḥâşiye ʿalâ Eşrefi’l-vesâʾil adlı bir çalışması vardır (bk. ŞEBRÂMELLİSÎ). 3. Muslihuddîn-i Lârî, Şerḥu’ş-Şemâʾil (a.g.e., I/1, s. 308). 4. Ali el-Kārî, Cemʿu’l-vesâʾil fî şerḥi’ş-Şemâʾil. Eserin en önemli şerhi sayılmaktadır. Kütüphanelerde pek çok yazması olup (a.g.e., I/1, 306), İstanbul (1290) ve Kahire’de (I-II, 1317-1318, kenarında Münâvî’nin şerhiyle birlikte) basılmıştır. Ali el-Kārî’nin eser üzerine ayrıca Zübdetü’ş-Şemâʾil ve ʿumdetü’l-vesâʾil adlı muhtasarı vardır (Mahmûdiye Ktp., nr. 2690/17; el-Haremü’l-Mekkî, Sîret, nr. 424). Aynı müellifin Kayseri Râşid Efendi Kütüphanesi’nde kayıtlı olan (nr. 679/9) ʿUmdetü’ş-Şemâʾil’i muhtemelen bu çalışmadır. 5. İbrâhim el-Lekānî, Behcetü’l-meḥâfil ve ecmelü’l-vesâʾil bi’t-taʿrîf bi-rüvâti’ş-Şemâʾil (Süleymaniye Ktp., Giresun, nr. 11). 6. Nûreddin el-Halebî, el-Vefâ li-şerḥi Şemâʾili’l-Muṣṭafâ. Tamamlanamayan eserin bir nüshası Bursa Eski Yazma Eserler Kütüphanesi’ndedir (Umumi, nr. 195). 7. Ebû Abdullah Muhammed b. Kāsım b. Muhammed Cessûs el-Fâsî, el-Fevâʾidü’l-celiyyetü’l-behiyye fî şerḥi’ş-Şemâʾili’l-Muḥammediyye (Bulak 1296; Kahire 1306, 1316). Cessûs’un hemşerisi Muhammed b. Kāsım b. Muhammed el-Kādirî bu şerhe hâşiye yazmıştır (Ziriklî, VII, 9). 8. İbrâhim b. Muhammed el-Bâcûrî, el-Mevâhibü’l-ledünniyye ʿale’ş-Şemâʾili’l-Muḥammediyye (Ḥâşiyetü’l-ʿallâme el-Bâcûrî [el-Beycûrî]). eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye ile birlikte pek çok defa yayımlanmıştır (Bulak 1276, 1280, 1290, 1302, 1309; Kahire 1301, 1305, 1318, 1319, 1320, 1332, 1375/1956). 9. Şernûbî, ʿIṭrü’ş-şeẕî ʿalâ muḫtaṣarı Şemâʾili’t-Tirmiẕî. Şernûbî, eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye’yi önce Muḫtaṣaru Kitâbi’ş-şemâʾili’l-Muḥammediyye adıyla ihtisar etmiş, ardından da şerhetmiştir (Bulak 1318). eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye’nin diğer şerhleri arasında Şemseddin es-Sehâvî’nin Aḳrebü’l-vesâʾil ḥâşiye ʿale’ş-Şemâʾil (Îżâḥu’l-meknûn, I, 112), Huncî’nin Neşrü’l-feżâʾil fî şerḥi’ş-Şemâʾil (Sezgin, I/1, s. 308; Îżâḥu’l-Meknûn’da [II, 648] eserin adı Neşrü’l-feżâʾil fî tercemeti ricâli’ş-Şemâʾil şeklinde kaydedilmiştir), Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî’nin Şerḥu Şemâʾili’t-Tirmiẕî (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 600), Cemel’in el-Mevâhibü’l-Muḥammediyye bi-şerḥi’ş-Şemâʾili’t-Tirmiẕiyye (Sezgin, I/1, s. 158) ve İsmâil Müfîd Efendi b. Ali el-İstanbûlî’nin Şerḥu’ş-Şemâʾili’n-nebeviyye (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 362) adlı çalışmaları sayılabilir.
Eseri birçok âlim ihtisar etmiş olup bunların başlıcaları şöylece sıralanabilir: 1. Süyûtî, Zehrü’l-ḫamâʾil ʿale’ş-Şemâʾil (nşr. Mustafa Âşûr, Kahire 1988). 2. Molla Arap, Tehẕîbü’ş-Şemâʾil fî men ḫaṣṣa’llāhu bi-ekmeli’l-feżâʾil. Molla Arap, eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye’yi ihtisar edip yeniden düzenlemiş ve II. Bayezid’e ithaf etmiştir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1547). 3. Muhammed Abdürraûf el-Münâvî eser üzerinde iki çalışma yapmıştır. Bunlardan Şerḥu’ş-Şemâʾili’n-nebeviyye ve’l-ḫaṣâʾiṣi’l-Muḥammediyye’de İsâmüddin el-İsferâyînî ve İbn Hacer el-Heytemî’nin şerhlerini bazı bilgiler ekleyerek ihtisar etmiştir (İstanbul 1290; Kahire 1317; nşr. Muhammed Râgıb el-Fettenî, I-II, Kahire 1318, Ali el-Kārî’nin Cemʿu’l-vesâʾil fî şerḥi’ş-Şemâʾil’i ile birlikte). Münâvî’nin er-Ravżü’l-bâsim fî şemâʾili’l-Muṣṭafâ Ebi’l-Ḳāsım adlı eserinde eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye ihtisar edilmekle beraber ona bazı konular eklenmek suretiyle bölüm sayısı yetmişe, hadis sayısı da 1094’e çıkarılmıştır (nşr. Muhammed Âdil Azîze el-Keyyâlî, Dımaşk 1421/2000, 1425/2004). 4. Nâsırüddin el-Elbânî, Muḫtaṣarü’ş-Şemâʾili’l-Muḥammediyye. Eserde eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye’deki hadislerin senedleri ve mükerrer rivayetler çıkarılarak 352 sahih rivayet bir araya getirilmiştir (Amman 1985).
eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye’nin Türkçe tercümelerinin başlıcaları şunlardır: 1. İshak Hocası, Akvemü’l-vesâil fî tercemeti’ş-Şemâil. Başta Süleymaniye olmak üzere Türkiye kütüphanelerinde birçok nüshası vardır. 2. Hasan Hüsâmeddin Nakşibendî, Tercüme-i Şemâil. Hadislerin senedleriyle birlikte kaydedildiği eserde sade bir Türkçe kullanılmış, bazı yerlerde râviler ve hadisler hakkında açıklamalarda bulunulmuş, bundan dolayı tercüme Kitâb-ı Şerh-i Şemâil adıyla yayımlanmıştır (Bulak 1254; İstanbul 1248, 1287, 1313, 1316, 1322). Eser Figani ve F. Kavukçuoğlu tarafından Hazret-i Muhammed’in Şemâil-i Şerîfesi adıyla Latin harflerine aktarılmış, hadisler yer yer Figani imzasıyla manzum olarak da ifade edilmiştir (İstanbul 1963, üç cüz birlikte, 1974). Hüsâmeddin Nakşibendî’nin eserini M. Sadık Aydın Şemâil-i Şerife adıyla sadeleştirmiştir (Ankara 1976). 3. Eyüp Sabri Paşa, Tercümetü’ş-Şemâil. Hüsâmeddin Nakşibendî’nin tercüme ve şerhi esas alınarak yazıldığı belirtilen eser II. Abdülhamid’in tahta çıkışının beşinci yıl dönümü münasebetiyle yayımlanmıştır (İstanbul 1298, taşbaskı). 4. Mehmed Râif Efendi, Muhtasar Şemâil-i Şerif Tercümesi (İstanbul 1304, 1311). Mahmut Özakkaş tarafından Hadislerle Peygamberimizin Güzel Ahlâkı (Şemâil-i Şerîf) adıyla sadeleştirilerek yeniden neşredilmiştir (İstanbul 1984).
BİBLİYOGRAFYA
Tirmizî, eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye (nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî), Beyrut 1417/1996.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1059-1060.
Brockelmann, GAL, I, 170; Suppl., I, 268.
Îżâḥu’l-meknûn, I, 112; II, 648.
M. Tayyip Okiç, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, İstanbul 1959, s. 145-150.
Sezgin, GAS (Ar.), I/1, s. 304-309.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VII, 9.
Halil İbrahim Kutlay, el-İmâm ʿAlî el-Ḳārî ve es̱eruhû fî ʿilmi’l-ḥadîs̱, Beyrut 1408/1987, s. 145.
Ali Yardım, “Şemâil Nev’inin Doğuşu ve Tirmizî’nin Kitâbü’ş-Şemâili”, DÜİFD, I (1983), s. 349-409.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 38. cildinde, 500-501 numaralı sayfalarda yer almıştır.