- 1/5Müellif: SIRRI ERİNÇBölüme GitAkdeniz kıyılarından Büyük Sahrâ’nın güney kesimlerine kadar sokulan geniş toprakları ile, Afrika kıtasının alan bakımından Sudan’dan sonra ve çok küç…
- 2/5Müellif: NÂSIRÜDDİN SAÎDÛNÎBölüme GitII. TARİH 1. İslâm Öncesi Dönem. Milâttan önce 1000 yıllarında Suriye sahillerinden gelen Fenikeli tüccarlar Cezayir’in Akdeniz kıyılarına yerleştiler…
- 3/5Müellif: KEMAL KAHRAMANBölüme Git3. Osmanlı Dönemi. Endülüs’teki müslümanlara karşı giriştikleri “yeniden fetih”i (reconquista) tamamlayarak bu siyaseti Kuzey Afrika’ya yaymak isteyen…
- 4/5Müellif: DAVUT DURSUNBölüme Git4. Sömürge Dönemi. Fransız kuvvetlerinin Cezayir’de yerleşmeleri ve ülkenin tamamında hâkimiyet kurmaları kolay olmadı. Hem yerli halk hem de Osmanlı …
- 5/5Müellif: NÂSIRÜDDİN SAÎDÛNÎBölüme GitIII. KÜLTÜR ve MEDENİYET 1. Dinî Hayat, Mezhepler, Tasavvuf ve Tarikatlar. Cezayir’in eski sakinleri (Berberîler) bazı tabiat varlıklarıyla öküz, keçi…
Akdeniz kıyılarından Büyük Sahrâ’nın güney kesimlerine kadar sokulan geniş toprakları ile, Afrika kıtasının alan bakımından Sudan’dan sonra ve çok küçük bir farkla ikinci büyük ülkesidir. Kuzeyde Akdeniz, doğuda Tunus ve Libya, batıda Fas ve Batı Sahrâ, güneydoğuda Nijer, güneybatıda Mali ve Moritanya ile çevrili olan Cezayir’in yüzölçümü 2.381.741 km2, nüfusu 21,9 milyondur (1985; 1990 tah. 28 milyon). Resmî adı el-Cumhûriyyetü’l-Cezâiriyyetü’d-Dimukrâtiyyetü’ş-Şa‘biyye olan ülke Afrika Birliği, Arap Birliği, Bağlantısız Ülkeler, İslâm Konferansı ve Petrol İhraç Eden Ülkeler teşkilâtlarının üyesidir. İdarî bakımdan otuz bir ile (vilâyât), iller de toplam sayıları 200’e yaklaşan ilçelere (dâirât) ayrılmıştır; başşehri Akdeniz kıyısında Cezayir’dir.
Yakın zamana kadar tek partiye dayalı ve otoriter nitelikte sosyalist bir rejimle yönetilen Cezayir 1989’da siyasî alanda çok partili hayata, ekonomide de özel sektöre ve şahsî teşebbüse dayalı serbest ekonomi modeline geçti. 23 Şubat 1989 tarihli anayasa ile oluşturulan devlet yapısına göre yasama yetkisi 292 üyeli Millî Halk Meclisi’nde (Barleman), yürütme yetkisi, devletin başı olan ve genel seçimle beş yıllığına seçilen cumhurbaşkanında, yargı işleri ise bağımsız adalet organlarının elinde bulunmaktadır.
I. FİZİKÎ ve BEŞERÎ COĞRAFYA
Cezayir bugünkü sınırları içinde, fizikî ve beşerî özellikleri bakımından birbirinden tamamen farklı iki bölgeden meydana gelir: Kuzey Cezayir (asıl Cezayir), Güney Cezayir (Sahrâ Cezayiri). Coğrafyacıların Atlas ülkeleri adını verdikleri Mağrib bölgesinin orta kesiminde (Mağrib-i Vasat) yer alan Kuzey Cezayir, ülke yüzölçümünün ancak % 16’sına eşit bir yer kaplar (yaklaşık 381.000 km2). Fakat nüfusun % 96 kadarı, illerin yirmi altısı, tarıma elverişli toprakların hemen tamamı ve bütün büyük şehirler iklim bakımından yaşamaya çok daha elverişli olan bu bölgededir. Burada yer şekillerinin ana hatlarını, Avrupa’nın Alp dağlarıyla yaşıt, genç kıvrımlı yapıları Afrika eski kütlesine yabancı olan kuzeydeki Tel atlasları ile güneyde ona paralel olarak uzanan Sahrâ atlasları adı verilen dağ sıraları ve bunların arasındaki kurak, bozkırlarla kaplı, yer yer sığ tuzlu bataklıkların (şot) yayıldığı yüksek ovalar oluşturur. Bölgenin denize yakın kesimleri Akdeniz ikliminin etkisindedir (başşehir Cezayir’de temmuz ortalaması 24,5 °C; ocak ortalaması 12,2 °C). Yıllık yağış batıdan doğuya gidildikçe ve yükseldikçe artar (Vehran 253 mm., Cezayir 691 mm.). Bölgenin iç kesimlerinde Akdeniz ikliminin karasal tipi hâkimdir.
Her biri birer ülke kadar geniş beş ile ayrılmış olan Güney Cezayir yaklaşık 2 milyon km2’lik bir alana yayılır ve Büyük Sahrâ’nın önemli bir kısmını kaplar. Yer yer kumullu çöller (batı ve doğu ergleri) veya taşlık, rüzgârla süpürülmüş çıplak çöllerle (hamadalar) kaplı olan bu bölgede, jeolojik geçmişteki daha yağışlı devrelerin eseri olan bazı kuru vadiler görülür. Jeolojik bakımdan bölge, temeli oluşturan eski kütleden, yer yer bu billûrlu ve metamorfik eski kütleyi kesen volkanik maddelerden ve eski kütle üzerinde çökelmiş, özellikle doğu sınırı yakınlarında Hâsî Mes‘ûd ve Acile yöresi ile daha kuzeydeki Hâsirremel yörelerinde çok zengin petrol ve doğal gaz yatakları içeren Mezozoik ve Tersiyer yaşında daha genç tortul örtü formasyonlarından oluşur. Hâkim reliyef şekillerini havzalar, platolar ve münferit dağlık kütleler meydana getirir. Ülkenin en yüksek (güneyde Hükkār kütlesinde 2918 m.) ve en alçak (kuzeydoğuda Melgīr şotu tabanı, -30 m.) yerleri de buradadır. Bölge bütünüyle şiddetli bir çöl ikliminin etkisindedir.
Demografi bakımından Cezayir’i çok hızlı bir nüfus artışı (her yıl ülke nüfusuna yaklaşık 800-900.000 kişi katılır), bu sebeple genç bir nüfus yapısı (on beş yaşından küçüklerin oranı % 46), nüfusun ülke düzeyine çok dengesiz bir şekilde dağılmış olması (% 96 kadarı ülke topraklarının % 16’sını oluşturan Kuzey Cezayir’de yığılmıştır), bölgeler arasında nüfus yoğunluğu bakımından mevcut çok büyük farklılıklar (ortalama yoğunluk km2/8,4, Cezayir’de 3048, Vehran’da 478, güneyde çöl bölgesindeki Tamanrasset ilinde ise ancak 0,1 kişi), din birliği (60.000 kadar hıristiyan dışında bütün nüfus müslümandır) gibi özellikler karakterize eder. Şehirli nüfus oranı son yıllarda giderek artmış olmakla birlikte yine de kırsal kesimde oturanlarınkinden düşüktür (1961’de % 31, 1987’de % 49). En büyük şehirler kuzeyde, özellikle kıyı kesiminde Cezayir (1,7 milyon), Vehran (663.000), Kostantîne (448.000) ve Annâbe’dir (Bûne, 306.000). En yaygın dil, aynı zamanda devletin resmî dili olan Arapça’dır. Halkın % 75 kadarı Arapça konuşur; Berberîce’nin çeşitli ağızlarını konuşanların oranı % 25 civarındadır.
Bağımsızlık hareketinin başından beri ihtilâlci sosyalizm ilkesini benimseyen ve bu dünya görüşünü iç ve dış siyasette uygulamaya çalışan Cezayir’de iktisadî ve sosyal alandaki bütün planlamalar ve dış ticaret, bütün büyük sanayi tesisleri, bankalar, kredi kurumları, ulaşım, iletişim araç ve gereçleri gibi ekonominin her sektörü tamamıyla devletin elindedir. Bağımsızlığı takip eden yıllarda yabancılara ait bütün şirketler, sanayi tesisleri, işletmeler ve tarım alanları millîleştirilmiştir. Devletin ilân edilen hedefi, ülkeyi sahip olduğu tabii zenginliklerden âzami ölçüde faydalanarak bir sanayi ülkesi haline getirmek suretiyle kalkındırmak ve halkın refah ve kültür seviyesini bu yolla yükseltmektir. Bu amaçla hazırlanan üç ile beş yıllık planların uygulanması sonucunda Cezayir’in ekonomik yapısında sömürge dönemine oranla önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Hızlı ve yaygın sanayileşme, faal nüfusta ücretlilerin oranının büyük ölçüde artması (% 76), orta sınıfın büyüyerek güçlenmesi ve tarım alanında duraklama bu değişikliklerin en önemlileridir. Bugün millî gelirin yaklaşık 1/3 kadarını, çok zengin hidrokarbon yataklarını değerlendiren ve bu yataklardan elde edilen ürünleri işleyen özellikle petrol ve doğal gaz üretimi, petrol arıtımı, doğal gaz sıvılaştırması, yan ürünler üretimi gibi endüstriler sağlar. Bu gruptaki endüstri kollarının ülkenin döviz gelirlerindeki payı % 90’ı geçer. Petrol üretimi çeşitli faktörlere bağlı olarak yıldan yıla değişmekle beraber genelde yılda 45-50 milyon ton civarındadır (1988’de 53 milyon ton). Doğal gaz rezervleri çok büyüktür. Bu bakımdan Cezayir Bağımsız Devletler Topluluğu (eski Sovyetler Birliği), İran ve Amerika Birleşik Devletleri’nden sonra dünyada dördüncü sırayı alır (1988’de 93 milyar m3). Üretilen gazın bir kısmı, Akdeniz’i aşan 2500 km’lik bir boru hattı ile İtalya’ya ihraç edilir. Cezayir diğer bazı önemli yer altı kaynakları bakımından da zengin bir ülkedir. Bu kaynakların başlıcaları demir cevheri (üretim 3,6 milyon ton), kurşun (4,6 milyon ton), çinko (20 milyon ton), bakır (0,6 milyon ton), civa (0,8 milyon ton) ve fosfat (1 milyon ton) ile eski metamorfik ve billûrlu temelin meydana çıktığı Hükkar bölgesindeki uranyum yataklarıdır. Diğer endüstri kolları arasında en gelişmiş olanları çelik, çimento, gübre, dokuma ve besin endüstrileridir.
Faal nüfusun % 23 kadarı tarımla uğraşır. Sömürge dönemindeki oranı çok daha yüksek olan bu sektörün millî gelirdeki payı ancak % 6 civarındadır. Hemen tamamı kuzeyde toplanmış bulunan tarım toprakları ülke yüzölçümünün ancak % 13 kadarına eşit bir yer tutar. Son yıllardaki genişleme temayülü çeşitli tedbirlerle önlenmeye çalışılan güneydeki çöller ise vahalar dışında göçebe hayvancılık alanıdır. Ülkede birkaç defa toprak reformu yapılmış, bu arada Avrupalılar’ın terkettikleri tarım alanları mücahidîn kooperatiflerine veya tarım işçilerinin ortak olduğu işletmelere verilmiştir. Başlıca ürünler tahıl (buğday ve arpa), turunçgiller, üzüm, hurma ve çeşitli sebzelerdir. Bazı alanlarda ürün ülke ihtiyacının tamamını karşılamaya yetmez. Bu sebeple dışarıdan özellikle tahıl, yağlı maddeler ve şeker ithal edilir. Sömürge döneminde yılda 15 milyon hektolitreye kadar yükselmiş olan şarap üretiminde bağımsızlığı takip eden yıllarda önemli bir gerileme olmuştur.
Sınırları arasında yer yer 2000 kilometreyi aşkın bir mesafe bulunan ve büyük kısmı çöllerle kaplı olan ülkede en önemli meselelerden biri ulaşım ve iletişimdir. Toplam uzunluğu 80.000 kilometreyi bulan karayolları ile (bunun ancak 24.000 kilometresi asfalt kaplıdır) 4100 km’lik demiryolu bu çok geniş ülke için yeterli sayılmaz. Bu sebeple özellikle çöl bölgesinde hava taşımacılığından faydalanılır. 1986 yılında tarifeli sefer yapılan havaalanlarının sayısı yirmi iki idi. En büyük limanlar kuzeyde, eşya trafiğinin 3/4’ünü üstlenen Cezayir, Annâbe ve Vehran’dır. Deniz ticaret filosu ve Cezayir havayolları da tamamıyla devlet kuruluşlarıdır. Cezayir’in en çok ihracat yaptığı ülkeler Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, Almanya, İtalya ve İspanya, en çok mal aldığı ülkeler ise Fransa, Almanya, İtalya, Japonya ve Amerika Birleşik Devletleri’dir.
BİBLİYOGRAFYA
A. Bernard, “L’Algérie”, Géographie Universelle, Paris 1937, XI, 178-224.
The Statesmen’s Year-Book (1984-85), London 1985, s. 74-76.
Countries of the World, Detroit 1986, I, 208-215.
“Algérie (Al Djezair, Maghrib al Avsat)”, RMM, LIII (1927), s. 91-98.
“Algeria’s Oil and Gas Reserves”, The Muslim World League Journal, X/5, Mekke 1983, s. 62-64.
G. Yver, “Cezayir”, İA, III, 132-133.
J. Despois, “Algeria”, EI2 (İng.), I, 364-366.
A. B. M., “Algeria”, EBr., I, 620-622, 625-627.
A. P(renant), “Algérie”, EUn., I, 631-633, 648-652.
Büyük Larousse, İstanbul 1986, IV, 2298-2299.
D.-M. Frémy, Quid 1991, Paris 1991, s. 866-871.
Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 483-485 numaralı sayfalarda yer almıştır.
II. TARİH
1. İslâm Öncesi Dönem. Milâttan önce 1000 yıllarında Suriye sahillerinden gelen Fenikeli tüccarlar Cezayir’in Akdeniz kıyılarına yerleştiler ve milâttan önce 814’te bugün Tunus sınırları içerisinde bulunan Kartaca şehrini kurdular. Daha sonra Kartaca, onların burada kurdukları devletin hem adı hem de başşehri oldu. Milâttan önce 146 yılında Kartaca’yı ele geçiren Romalılar, milâttan sonra 40 yılına doğru bu bölgedeki hâkimiyetlerini kuvvetlendirdiler ve Cezayir “Mauretania Caesariensis” adıyla imparatorluğun bir eyaleti haline geldi. Bu dönemde kıyı bölgelerinde “Romanizasyon” ismiyle bilinen yoğun bir sömürgecilik ve zulüm siyaseti uygulanırken Cezayir’in iç kesimleri Roma hâkimiyetinin dışında kaldı. Kabile toplulukları halinde göçebe hayatı yaşayan yerli halka Libyalı deniliyordu. Kendilerini “Emâzîğ” (hür insanlar) olarak tanıtan bu yerli halka sonraları “Berber” adı verilmiştir. Roma İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra bölge sırasıyla Vandallar ve Bizans’ın hâkimiyeti altına girdi.
2. İslâmî Dönem (Fetihten Osmanlı Dönemine Kadar). VII. yüzyılın ortalarından itibaren Abdullah b. Sa‘d b. Ebû Serh ile Abdullah b. Zübeyr’in emrinde Mağrib’i fethetmek üzere gelen müslüman Arap fâtihler, Berberî kabilelerinin ve Bizans’tan artakalan bazı toplulukların mukavemetiyle karşılaştılar. Bizans’a karşı bağımsızlığını ilân ederek Sübeytıla’yı başşehir yapan kumandanı öldürüp şehre girdiler ve 2,5 milyon dinar cizye alarak geri döndüler. Daha sonra Muâviye Mısır valisini göndererek sahildeki bazı yerlerin ele geçirilmesini sağladı. Ebü’l-Muhâcir Dînâr’dan sonra meşhur kumandan Ukbe b. Nâfi‘ el-Fihrî 50’de (670) ve 62’de (682) gerçekleştirdiği seferlerle İslâmiyet’in yayılması için uygun bir ortam hazırlamayı başardı. Ukbe’nin Berberî kumandanı Küseyle ile yapılan bir savaşta şehid düşmesinden sonra (63/682-83) bu görevi Züheyr b. Kays el-Belevî üstlendi. Onun ardından Hassân b. Nu‘mân el-Gassânî fetih hareketini devam ettirdi; ancak o da Berberî Melikesi Kâhine önünde hezimete uğradı ve askerini geri çekmek zorunda kaldı (77/696). Fakat bir süre sonra Berberî kabilelerinin de yardımıyla tekrar saldırıya geçerek Kartaca’yı ele geçirdi ve Kâhine’nin sonunu hazırladı (82/701). Böylece İslâmiyet Berberî kabileleri arasında yayılmaya başladı; ancak Emevîler’in yanlış siyasetleri yüzünden büyük çoğunluğu Hâricî mezhebini benimsedi ve Kayrevan’daki Emevî idarecilerinin zalimane vergi politikalarına isyan etti (740-774). Bu isyan sonunda Ebû Kurre es-Sufrî liderliğinde Tilimsân’da Benî İfren Emirliği (757-765), Tâhert’te de Abdurrahman b. Rüstem tarafından Rüstemî Devleti kuruldu (777-909). Rüstemî Devleti müslüman Cezayir’de kurulan ilk bağımsız devlettir. Bu dönemde Batı Cezayir Fas’ta hüküm süren İdrîsîler’in (789-926), Doğu Cezayir ise Kayrevan’daki Ağlebîler’in (800-909) idaresine girdi. Her iki devlet de Bağdat’taki Abbâsî halifeliğine bağlı idi. Cezayir IX-X. yüzyıllarda Rüstemîler’in, Ağlebîler’in ve İdrîsîler’in idaresi altında ekonomi ve İslâmî kültür alanlarında büyük gelişmelere sahne oldu. Tubne (Tobna), Tâhert, Tilimsân, Mîle ve Bâgāye gibi birçok şehir, ticaret erbabının ve ilim tahsil etmek isteyen öğrencilerin akınına uğradı ve doğuya giden kafilelerin uğrak yeri oldu. Ebû Abdullah eş-Şiî, Rüstemîler ve Ağlebîler’i bertaraf ederek Fâtımî Devleti’ni kurduktan sonra da aynı durum devam etti. İlk Fâtımî halifesi Ubeydullah el-Mehdî ve halefleri Afrika ve Orta Mağrib’i (Cezayir) hâkimiyetleri altına almayı başardılar. Halife Muiz-Lidînillah’ın Fâtımî başşehrini Mehdiye’den Kahire’ye nakletmesinden sonra (362/973) Sanhâce Berberîleri Mağrib ülkelerinde idareyi ele geçirerek Zîrîler (972-1148) ve Hammâdîler (1015-1152) devletlerini kurdular. Bu sırada Murâbıtlar da (1056-1147) Yûsuf b. Tâşfîn kumandasında Tilimsân’ı ele geçirdiler, Tenes ve Cezayir’e kadar Kuzey Afrika’yı hâkimiyetleri altına aldılar (454/1062). Daha sonra Muvahhidler’in (1130-1269) kurucusu Abdülmü’min b. Ali el-Kûmî, Hammâdî Devleti’ne son vererek Cezayir ve bütün Kuzey Afrika’yı zaptetti (548/1153).
Cezayir VI. (XII.) yüzyılda ekonomik ve kültürel kalkınmaya şahit olmuş, Tilimsân, Bicâye, Kostantîne, Annâbe, Tenes ve Vehran şehirleri birer ilim yuvası ve ticaret merkezi olmuştur. İtalyan tüccarlar Piza, Cenova ve Venedik’ten Avrupa mallarını buralara getiriyor, buradan da yün, deri ve hububat alıyorlardı. Muvahhidler’den sonra Doğu Cezayir Tunus’taki Hafsî Devleti’ne (1228-1574) tâbi oldu. Orta ve Batı Cezayir ise Tilimsân’da kurulan Abdülvâdîler’in (1235-1550) idaresine girdi. Tilimsân bu dönemde kültür ve ticaret merkezi olarak büyük bir gelişme göstermiştir.
Abdülvâdîler, Hafsîler ve Merînîler’in saldırıları sebebiyle XIV. yüzyıldan itibaren zayıflamaya başladı. Bedevî kabileler isyan ederek bazı yerleri ele geçirirken hıristiyan İspanyollar da sahilleri işgal ettiler. Abdülvâdîler ve Hafsîler’in hâkimiyeti sadece birkaç şehre münhasır kalınca Cezayir gibi birçok şehir bağımsızlığını ilân etti. Siyasî parçalanmanın ve kabileler arası çekişmelerin sürdüğü böyle bir ortamda İspanyollar da 1505-1513 arasında sahildeki önemli merkezleri ellerine geçirdiler.
BİBLİYOGRAFYA
İbn Abdülhakem, Fütûḥu Mıṣr ve’l-maġrib, Kahire 1961.
Ebû Ubeyd el-Bekrî, el-Muġrib fî aḫbâri bilâdi İfrîḳıyye ve’l-maġrib (el-Mesâlik ve’l-memâlik’ten Mağrib’le ilgili bölümün ayrı basımı), Paris 1965.
İdrîsî, Vaṣfü İfrîḳıyye eş-Şimâliyye ve’ṣ-Ṣaḫrâviyye, Cezayir 1957.
Abdülvâhid el-Merrâküşî, el-Muʿcib fî telḫîṣi aḫbâri düveli’l-maġrib, Kahire 1963.
İbn Hammâd, Aḫbâru mülûki Benî ʿUbeyd ve sîretühüm (nşr. M. Vonderheyden), Cezayir 1927.
Abderî, er-Riḥletü’l-maġribiyye, Kosantîne 1964.
İbn İzârî, el-Beyânü’l-muġrib, Beyrut 1947-50, I-III.
İbn Haldûn, el-ʿİber, Beyrut 1957-59.
İbn Kunfüz, el-Fârisiyye fî mebâdiʾi’d-devleti’l-Ḥafṣiyye (nşr. M. Neyfer – A. Türkî), Tunus 1968.
İbn Ebû Dînâr, el-Müʾnis fî aḫbâri İfrîḳıyye ve Tûnis, Tunus 1967.
G. Marçais, Les arabes en Berbérie, Paris 1913.
a.mlf., “Algeria”, EI2 (İng.), I, 366-367.
Ch. A. Julien, Histoire de l’Afrique du Nord, Paris 1931, I-II.
L. Leschi, L’Algérie antique, Paris 1952.
L. Balout, La Prehistoire de l’Afrique du Nord, Paris 1958.
L. Golvin, Le Maghreb à l’époque des Zirides, Paris 1962.
H. R. Idris, La Berbérie orientale sous les Zīrīdes Xe-XIIe siècles, Paris 1962.
P. Boyer, La vie quotidienne à Alger à la veille de l’intervention française, Paris 1963.
Ahmed Tevfîk el-Medenî, Ḥarbü’s̱-s̱elâs̱emiʾe sene beyne’l-Cezâʾir ve İsbânyâ: 1492-1792, Cezayir 1968.
a.mlf., Kitâbü’l-Cezâʾir, Cezayir 1984.
J. C. Vatin, L’Algérie: politique, historique et société, Paris 1974.
Celâl Yahyâ, el-Maġribü’l-kebîr, Beyrut 1981, III, 21, 27, 49-53, 81-151; IV, 211-275, 341-412.
Nâsırüddin Saîdûnî, Dirâsât ve ebḥâs̱, Cezayir 1984-88, I-II.
a.mlf., “Ve Mehdî el-Bûabdelî”, el-Cezâʾir fi’t-târîḫ: el-ʿAhdü’l-ʿOs̱mânî, Cezayir 1984.
a.mlf., en-Niẓâmü’l-mâlî li’l-Cezâʾir evâḫire’l-ʿahdi’l-ʿOs̱mânî, Cezayir 1985.
A. Drina, Les états de l’occident musulman aux, XIII, XIV et XV siècles, Alger 1984.
Nikola Ziyâde, ʿÂlemü’l-ʿArab, Coġrâfiyyetühû, târîḫuhû ve meṣâdiru s̱ervetih, Beyrut 1984, s. 35-50.
Abdurrahman el-Cîlâlî, Târîḫu’l-Cezâʾiri’l-ʿâm, Beyrut 1986, I-IV.
G. Yver, “Cezayir”, İA, III, 133-135.
Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 485-486 numaralı sayfalarda yer almıştır.
3. Osmanlı Dönemi. Endülüs’teki müslümanlara karşı giriştikleri “yeniden fetih”i (reconquista) tamamlayarak bu siyaseti Kuzey Afrika’ya yaymak isteyen İspanyollar’ın 1505’te Mersalkebîr, 1509’da Vehran (Oran), 1510’da Bicâye ve kısa bir süre sonra da Tilimsân’ı ele geçirdikleri sırada Ege ve Akdeniz’de korsanlık faaliyetlerinde bulunan Oruç ve Hızır reislerin Cezayir’e gelip İspanyollar’a karşı mücadeleye girişmeleri, Osmanlı nüfuzunun yerleşmesinin ilk adımını teşkil eder. Cerbe adasına yerleşen ve Yavuz Sultan Selim’in himayesi altına giren Barbaros kardeşler, Cezayir’den gelen bir heyetin İspanyollar’a karşı kendilerinden yardım istemesi üzerine Cezayir şehrini ve onun batısındaki Şerşel’i (Césarée) ele geçirdiler (1516). Şerşel ve Cezayir sultanı ilân edilen Oruç Reis, Tenes ve Tilimsân’ın zaptından sonra 1518’de Tilimsân’ı geri almak isteyen İspanyollar’la yaptığı savaşta şehid düştü. Onun yerine geçen Hızır Reis Osmanlılar’ın desteğini sağlamaya çalıştı ve adamlarından Hacı Hüseyin’i Cezayir halkının Ekim 1519 tarihli arîzasıyla Yavuz Sultan Selim’e göndererek yardım istedi. Yavuz Sultan Selim “Hayreddin” lakabıyla andığı Hızır’ı Cezayir hâkimi olarak tanıdığı gibi yeniçeri ve topçulardan oluşan 2000 kişilik yardımcı birlik, savaş malzemeleri ve gemi levazımatı da gönderdi; ayrıca Cezayir’e gönüllü olarak gideceklere yeniçerilik imtiyazı ve Anadolu’dan gerektiği kadar asker yazma izni verdi. Bu şekilde hutbenin padişah adına okunmaya başlandığı Cezayir Osmanlı nüfuzu altına girdi. Cezayir’e hâkim olduktan sonra burayı idarî bakımdan ikiye ayırıp doğu kısımlarını yerli emîrlerden Ahmed b. Kādî, batı kısımlarını Muhammed b. Ali’nin idaresine bırakan Barbaros Hayreddin, kışkırtma sonucu yerli halkın ayaklanması üzerine bir ara Cezayir şehrini bırakarak Cicelli’ye çekilmek zorunda kaldıysa da (1524) üç yıl sonra yine halkın isteğiyle geri döndü ve kendisine isyan eden Ahmed b. Kādî’yi yenip burayı geri aldı. 1530’da da Cezayir şehri önünde İspanyollar’ın kontrolündeki küçük bir adada yer alan Penon Kalesi’ni (Adakale) ele geçirdi. Ada ile kıyı arasına bir mendirek yaptırdı. Böylece gemileri için muhafazalı bir liman meydana getirdi. Bu arada İspanya’da büyük zulme mâruz kalan Endülüs müslümanlarından 70.000 kadarını gemileriyle Cezayir tarafına taşıyarak kurtardı. Cezayir bu dönemde ele geçirilen ganimetlerle zenginleşti ve Türkler’in Hindistan’ı veya Meksika’sı diye şöhret kazandı.
Kanûnî Sultan Süleyman’ın Barbaros Hayreddin’i İstanbul’a davet edip Cezayir beylerbeyi sıfatı ile onu Osmanlı donanmasının başına getirince Cezayir doğrudan doğruya bir Osmanlı beylerbeyiliği haline geldi (1534). Barbaros, Osmanlı donanması ile yaptığı ilk seferde Tunus’u ele geçirdiyse de (1534) İmparator V. Karl’ın (Şarlken) gönderdiği donanma ve yerli halkın ihaneti yüzünden geri çekilmek zorunda kaldı. Fakat 1536’ya kadar Sâhil ve Tel bölgesi şehirlerinin çoğunu zaptetti. 1538’de Andrea Doria kumandasındaki Haçlı donanmasını Preveze’de yenilgiye uğratarak Orta Akdeniz’de Osmanlı üstünlüğünü sağlamış oldu. Bunun ardından bizzat İmparator V. Karl’ın da katıldığı İspanya donanmasının Cezayir seferi tam bir hezimetle sonuçlandı (1541).
Barbaros İspanyollar’a karşı, Osmanlı Devleti’nin müttefiki olan Fransa ile ortak deniz harekâtı da gerçekleştirdi. Onun ölümünden (1546) sonra gelen beylerbeyileri Vehran dışında bütün Cezayir’e hâkim oldular. Batıda Tilimsân fethedildi, Sâlih Reis zamanında İspanyollar’a yardım eden Fas hâkiminin topraklarına girildi (1553) ve Bicâye ele geçirildi (1555). Hüseyin ve Kılıç Ali paşalar döneminde Fas’ın merkezine kadar ilerleme kaydedildi. Ayrıca İspanyollar’ın Hafsî Devleti’ne yardım etmesine rağmen bütün Konstantine eyaleti Türk hâkimiyeti altına alındı.
1830’a kadar süren Cezayir’deki Osmanlı-Türk hâkimiyeti idarî bakımdan beylerbeyiler devri (1518-1587), paşalar devri (1587-1659), ağalar devri (1659-1671) ve dayılar devri (1671-1830) olmak üzere dört ana döneme ayrılır.
Türk hâkimiyetindeki Cezayir, Kuzey Afrika’da Garp ocakları adı verilen bir sistemin parçasıydı. Bu ocak, nüfusu 1520.000’i geçmeyen askerî bir aristokrasiyi teşkil ediyordu ve bir kısmı Aydın, İzmir, Manisa, Muğla gibi Batı Anadolu yörelerinden getirilen, çeşitli sebeplerle toprağını terkeden ve “çiftbozan” adı verilen köylü sınıfından gemicilerdi. Bunlar ocağa kaydedildikten sonra karada veya gemilerde görevlendirilir, maaş verilir, yalnız kendi liderlerine tâbi olur, ağalığa kadar yükselebilirlerdi. Ancak kontrolleri oldukça zordu. Askerî sınıfın esas kısmını ise İstanbul’dan gönderilen yeniçeriler meydana getirir ve bunların başında bir ağa bulunurdu. Ayrıca Türkler’den ve “mehâzin” denilen yerli kabilelerden süvari birlikleri vardı. Mehâzin sınıfı hazır asker ve kervan koruyucusu olup vergilerin tahsilinden, vergi veren kabileleri itaat altında tutmaktan sorumluydu.
Garp ocakları genel olarak yarı bağımsız bir yönetime sahipti; beylerbeyi ya da vali padişaha tâbi olmakla beraber bağımsız hareket edebiliyordu. Cezayir ise Garp ocakları içinde en güç kontrol edilebilen eyaletti. Hükümetin ve valilerin hükmü askerlere geçmiyordu. Barbaros’un üvey oğlu Hasan Paşa (1544-1552) denizcilerin yardımıyla bir süre otorite sağlayabildi. Beylerbeyiler devrinin son valisi olan Kaptanıderyâ Kılıç Ali Paşa zamanında (1568-1587) başlangıçta İstanbul ve Cezayir arasındaki bağlar güçlendiyse de daha sonra zayıfladı.
1587’den itibaren Cezayir İstanbul tarafından üç yıllığına tayin edilen paşalar devrine girdi. Bunların zamanında padişahın otoritesi kabul edilmekle beraber bu otorite etkisiz bir haldeydi. Valilerin görevi birtakım protokolleri yerine getirmek ve sarayda oturmaktan ibaret kaldı. Otorite kurmak isteyen valiler sürgün edildi veya öldürüldü. Yalnız Hızır Paşa 1592’de yeniçerileri sindirmeye muvaffak oldu. 1634’te Cezayir’de 20.000 civarında yeniçeri vardı. Denizciler sahillerde oturur, yeniçerilere karışmaz, ayrı bir ocak halinde denizcilikle meşgul olurlardı. Bu dönemde idarî mekanizma çok iyi organize edildi. Resmî kayıtlar, sultanın fermanları, yapılan antlaşmaların metinleri, kazanılan ganimet ve ödüllerle alınan vergilere dair kayıtlar devlet arşivlerinde titizlikle korundu.
1645’te Vezîriâzam Sâlih Paşa’nın kardeşi İbrâhim Paşa Cezayir beylerbeyi tayin edilince Sultan İbrâhim huzura gelen dayı kaptanları, beylerbeyine itaat etmedikleri takdirde “cümlesini kırmak”la tehdit etti. Fakat yine de bir şey değişmedi. Bundan sonra azledilen üç vali Cezayir’de nezaret altında tutuldu. 1659’da vali tayin edilen Ali Paşa Cezayir’de bütün yetkilerini kullanmak isteyince Halil Ağa onu maiyetiyle beraber bir kalyonla İzmir’e gönderdi; böylece ağalar devri başladı. Zamanın sadrazamı Köprülü Mehmed Paşa buna çok sinirlenerek geri dönen valiyi idam ettirdi. Cezayir ağasına da bir mektup göndererek artık vali gönderilmeyeceğini bildirdi. Bundan böyle Cezayir gemileri Osmanlı sahillerine yanaşmayacak, levent ve zahire alamayacaktı. Cezayir ağası bunun üzerine korkarak İzmir’e gelip af dilediyse de affedilmedi. Köprülü’nün ölümünden sonra Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa sadrazam olunca af çıkardı ve İsmâil Ağa’yı Cezayir valisi tayin etti. Ancak Cezayir ağaları, İsmâil Ağa’yı padişahın temsilcisi sayarak işlere karıştırmadılar. İstanbul da artık bu durumu kabullendi. Bu dönemde idareyi bırakmak istemeyen ağaların öldürülmesi âdet oldu. Sonuncusu Ali Ağa (1664-1671) olmak üzere son dört yeniçeri ağası bu şekilde öldürüldü.
Bundan sonra Tunus’ta olduğu gibi denizciler duruma hâkim oldular ve dayılar devri başladı. Önce dayının meclis tarafından hayatı boyunca başta bulunmak şartıyla seçilmesi kararlaştırıldı. İlk dört dayıyı denizciler bu şekilde seçti, fakat daha sonra ocak ağırlığını koyarak dayıyı seçmeye başladı. Dayılar geniş yetkilere sahiptiler. Kendilerine ordu, donanma, vergi, asayiş, adliye işlerinde beş üyeden oluşan bir dayı divanı yardımcı olurdu; buna “dîvân-ı guzât” denirdi. Divan üyeleri, malî işlere bakan hazineci, ordu kumandanı olan ordugâh ağası, denizcilik işlerinden sorumlu vekilharç, beytülmâlci ve vergi tahsiline memur “hocatü’l-havl”den müteşekkildi. Divan kâtipliklerini dört divan hocası yapmaktaydı. Şer‘î işler ise biri Hanefî, diğeri Mâlikî mezhebine mensup iki müftü tarafından yürütülmekteydi.
Cezayir idarî bakımdan dörde bölünmüştü. Cezayir şehrinin merkez olduğu ve doğrudan vali veya dayı tarafından yönetilen birinci bölgenin adı Dârüssultan’dı. Dayı “solak” adı verilen muhafızlar tarafından korunur ve Cezayir’de Cenîne Sarayı’nda otururdu. Dayıların memuriyet aidatı, konsolos ve sancak beyi aidatı, hediyeler, müsâdere ve para cezaları, esir ticareti ve korsanlardan alınan hisselerden önemli miktarda gelirleri vardı. Azledilen veya öldürülen dayıların mallarına el konurdu. Cezayir şehrinde ahali Türkler, Endülüslüler, yahudiler, hıristiyanlar, Araplar ve Berberîler’den meydana geliyordu ve bu dönemde toplam 60.000 kadar nüfus vardı. Arapça yaygın dil olmakla beraber resmî dil Türkçe idi. XVI. yüzyıl sonlarında Cezayir’i ziyaret eden Avrupalılar, çok güzel evleri, sayısız cami, hamam ve imaretleriyle, yiyecek ve içecek bolluğuyla masallardaki gibi bir Doğu şehrini tasvir ederler. Diğer üç bölge “beylik” adı altında sancaklar halinde yönetilmekteydi. Bunlar Doğu (merkezi Konstantin), Titteri (merkezi Medea) ve Batı (merkezi Muasker, 1792’den sonra Oran) sancaklarıydı. Sancaklar kāidlik ve şeyhliklere ayrılmaktaydı. Dayılar tarafından büyük yetkilerle tayin edilen beyler, sancaklarında güvenliği sağlamak ve vergileri toplamakla görevliydiler. Beylikler kabilelerin birleşmesiyle oluşan “vatan”lardan meydana geliyordu. Vatanları kaid, kabileleri şeyh yönetirdi. Beyler yıllık vergilerini baharda dayıya gönderirlerdi. Üç yılda bir ise vergiyi bizzat götürürlerdi. Bu uygulama beylerin dayılar tarafından kontrol edilmesini, gerekirse cezalandırılmasını sağlardı. Beyler, Anadolu’dan gelen “yoldaş”larla beraber karargâhlarında halktan ayrı yaşarlar, otoriteyi sürdürmek için kabileler arasındaki düşmanlıklardan faydalanırlardı. Şehir merkezlerinde Hanefî, kırsal kesimde ve kabileler arasında Mâlikî fıkhı uygulanırdı. Tarikatlar ve zâviyeler kırsal kesimde önemli bir sosyal ve siyasî etkinliğe sahipti.
Garp ocakları içinde en büyük donanmaya sahip olan Cezayir’de eyalet gelirlerinin büyük bir kısmı korsanlık yoluyla sağlanırdı. Akdeniz dışında da faaliyet gösteren korsanlar, Cebelitârık Boğazı’nı geçip Kanarya adaları, İngiltere, İrlanda, Hollanda, Danimarka, hatta İzlanda adasına kadar uzandılar. Bundan dolayı Osmanlı Devleti ile ticaret antlaşması bulunan Fransa, Cezayir dayısıyla deniz ticareti güvenliği için Marsilya’da 21 Mart 1629 tarihinde ayrıca bir antlaşma yapmak zorunda kaldı. Bunu yedi yıl sonra İngiltere ve Hollanda takip etti. Cezayir sefer sırasında Osmanlı donanmasına gemi gönderir, üç yılda bir padişaha hediyeler takdim eder, karşılığında da gemi, gemi levazımı, top ve barut gibi şeyler alırdı. XVIII. yüzyıla doğru Fransız ve İngiliz donanmalarının güçlenmesi ve Akdeniz’i kontrol altına alması dolayısıyla Cezayirliler’in korsanlık faaliyeti baltalandı. Bu durumda gelir kaynaklarını ve önemini yitiren Cezayir’de nüfus da azalmaya başladı. Yüzyılın ikinci yarısında donanma küçüldü, yeniçerilerin sayısı ise 20.000’lerden 5000’e kadar düştü. Denizcilik gelirlerinin azalması sebebiyle vergilerin arttırılması isyanlara sebep oldu. 1671’den sonra başa geçen yirmi sekiz dayının yarısı halk ve asker tarafından öldürüldü.
Mart 1710’da Bektaş Dayı bir yeniçerinin ailesine saldırdığı için katledildi, yerine Sökeli Ali Çavuş dayı oldu. 1711’de Sarkan İbrâhim Paşa Cezayir beylerbeyi tayin edilince Sökeli Ali Çavuş onun karaya çıkmasına izin vermeyerek İstanbul’a geri gönderdi. Ayrıca Sultan III. Ahmed’e de bir mektup yazarak valilikle dayılığın ayrı olmasının mahzurlarını anlattı ve bu iki makamın birleştirilmesini istedi. Sökeli Ali Çavuş’un bu isteği kabul edildi ve kendisine beylerbeyi rütbesi verilerek paşa oldu. Bundan sonra Cezayir’e yazılan fermanlarda “Cezayir beylerbeyi ve dayısı” hitap şekline yer verilerek iki görevin bir kişide olduğu resmen belirtildi.
Osmanlı hükümeti, Akdeniz’de faaliyette bulunan ve gerektiğinde donanmasıyla yardıma gelen Cezayir ocağına sıkı bir merkeziyetçilik yerine daha serbest bir yönetim uygulamaktaydı. Esasen Cezayir kendi iradesiyle Osmanlı Devleti’ne bağlanmış bir eyaletti. Bu sebeple hükümet Cezayir ocağına baskı yapmak yerine onu gazâya teşvik ediyordu. Buna rağmen Cezayir dayılarının valileri kabul etmeme ve diğer ocaklarla çatışmaya girme, Avrupa devletleriyle gerek kendilerinin gerekse Osmanlı Devleti’nin yaptığı antlaşmalara riayet etmeme gibi kural tanımaz hareketleri Osmanlı Devleti’ni zor durumda bırakmaktaydı. Bu da Bâbıâli’nin dış siyasetini büyük ölçüde etkiliyordu. Bu sebeple 1718’de yapılan Pasarofça Antlaşması’yla Osmanlı Devleti Avusturya ile Garp ocakları arasında barış için güvence vermek zorunda kaldı. Bununla beraber Cezayir ocağı gemileri bir Avusturya ticaret gemisine el koydular. Bâbıâli zararın tazmini için Cezayir’e iki Avusturya temsilcisiyle birlikte elçiler gönderdi. Fakat Cezayir Valisi ve Dayısı Abdi Paşa ne fermanı ne de heyeti kabul etti. Tunus ve Trablusgarp ise fermana itaat ederek Avusturya ile antlaşma imzaladı (1725). Abdi Paşa isyankâr tavrı sebebiyle azledilerek yerine Arslan Mustafa Paşa vali tayin edildi. Ancak Abdi Paşa valinin gemiden karaya çıkmasına müsaade etmeyince katli için fetva verildi. Öte yandan Cezayir’deki resmî görevlilere Cezayir’in önemi, devlet yardımları, Osmanlı sahillerinden serbestçe harp levazımatı ve asker tedarik ettikleri hatırlatılarak itaat etmeleri istendi; aksi takdirde Osmanlı topraklarından faydalanmalarının yasaklanacağı, düşmanlarından korunmayacakları ve cezalandırılacakları bildirildi (1729). Buna bağlı olarak İskenderiye, Rodos, Lefkoşe, Trablusşam, Kandiye, Hanya gibi Osmanlı liman ve şehirlerine fermanlar yollanıp Cezayir gemilerine kesinlikle bir şey vermemeleri emredildi. Fakat Patrona Halil İsyanı, Vezîriâzam Damad İbrâhim Paşa’nın öldürülmesi ve III. Ahmed’in tahttan indirilmesi gibi olaylar Cezayirliler’i kurtardı. Cezayir halkının bir heyet göndermesi üzerine Aralık 1731 tarihli bir fermanla affedildiler.
Abdi Paşa’nın ölümünden sonra Cezayirliler kendi beylerbeyilerini seçmeye ve bunu hükümete tasdik ettirmeye başladılar. Dayılar ülkenin iç ve dış siyasetinde kısmen serbestti. Savaş açabiliyor ve barış yapabiliyorlardı. 1787’de İspanya’ya elçi olarak gönderilen Vâsıf Efendi İspanya Sefâretnâmesi’nde, elçilikle İspanya’da bulunduğu sıralarda Cezayirliler’in önemli miktarda para ve hediyeler karşılığında İspanyollar ile barış yaptıklarından bahseder. Napolyon’un 1789’da Mısır’a saldırması, Cezayir’in de Osmanlı Devleti’nin baskısıyla Fransa’ya savaş ilân etmesine sebep oldu. 1578’de mercan avlamak, vergi vermek ve kale inşa etmemek şartlarıyla Fransızlar’ın kurmalarına izin verilen Annâbe (Bone) yakınlarındaki Bastion ticaret merkezi bu olay sonucu işgal edildi. Fransız ticaret merkezi ancak 1817’de geri verildi.
Cezayir denizcilikte önemini kaybederken 1798 yılında Fransızlar’a karşı Ebûkir deniz savaşını kazanan İngilizler, 1805’te de Trafalgar deniz savaşında Fransızlar’ı yenerek Akdeniz’in en güçlü donanmasına sahip olduklarını ispat ettiler. Fransa’da koalisyon savaşları sonucu Napolyon Bonapart tehlikesi ortadan kaldırılınca 1815’te yapılan Viyana Kongresi’nde İngiltere’nin isteğiyle korsanlığın kaldırılmasına karar verildi. İngiltere bu kararı uygulamayı üstlendi. Bu bahane ile Avrupa devletleriyle anlaşarak Cezayir’e Lord Exmont kumandasında bir donanma gönderdi (1816). Hollanda filosunun da katıldığı bu donanma Cezayir şehrini topa tuttu, gemileri batırdı. Bunun üzerine Cezayir dayısı İngiltere ve Hollanda ile anlaşmak zorunda kaldı. Ellerindeki hıristiyan esirleri teslim etmeyi ve savaş tazminatı ödemeyi kabul etti.
Cezayir’in bu zayıf durumu, Osmanlı Devleti’nin 1828-1829’da Rusya ile yaptığı savaşı kaybetmesi, Yunan isyanlarından dolayı İngiltere ve Rusya ile müttefik olması gibi sebepler, Fransa’yı Cezayir’i ele geçirmek üzere harekete geçirdi. Açık denizlerde eski gücünü kaybeden ve İngiltere karşısında gerileyen Fransa, Cezayir’i ele geçirmek suretiyle Batı Akdeniz’de sömürge sahibi olacağı gibi İngiltere’ye karşı da Akdeniz’de üstünlüğü ele geçirecek, Akdeniz ticaretinden daha büyük pay alacaktı.
Bu siyasî ortamda Cezayir dayısı olan İzmirli Hüseyin Paşa Fransa’nın bu emelini yerine getirmesine âdeta zemin hazırladı. Direktuvar dönemi Fransız hükümeti Bacri ve Busnak adlı iki Cezayirli yahudi tüccardan 5 milyon frank borç para ve bir miktar hububat almıştı. Fransa krallık idaresine geçince bu borcu tanımakla beraber ödemeyi durdurdu. Bunun üzerine Dayı Hüseyin Paşa, kendisine borcu olan ve tebaası durumunda bulunan bu tüccarların hakkını almak için harekete geçti ve bazı Fransız gemilerine el koydu. Bu şekilde iki ülke arasında fiilî gerginlik başladı. 29 Nisan 1827 günü Dayı Hüseyin Paşa, borçları tartıştığı Fransız konsolosu Pierre Deval’in yüzüne elindeki yelpaze ile vurunca bunu hakaret sayan Fransa ile Cezayir arasındaki ilişkiler kesildi ve düşmanlığa dönüştü. Bu olayı bahane eden Fransa önceden planladığı harekâtı başlatarak 16 Haziran 1827’de Cezayir’e savaş ilân etti ve büyük bir donanma ile Cezayir sahillerini abluka altına aldı. Ağustos ayında ise Osmanlı Devleti’ne durumu bildiren ve dayıyı cezalandırmak için izin isteyen bir nota verildi. O sırada Yunan isyanıyla uğraşmakta olan Bâbıâli, İngiltere’nin de isteğiyle arabulucu olarak Tâhir Paşa’yı Fransızlar tarafına gönderdi. Fransızlar Tâhir Paşa’nın gemisine el koyarak paşayı Toulon’a götürdüler. Bâbıâli, Cezayir’in Fransızlar’a karşı tek başına savaşabilecek kadar güçlü olduğunu düşünüyor ve savaşa fiilen karışmak istemiyordu. Esasen Cezayir’e kuvvet gönderme imkânı da yoktu. 20 Ekim 1827’de İngiliz, Fransız ve Rus ortak donanması Navarin’de Osmanlı donanmasını yaktı, Fransa Mora’ya asker çıkardı. Ertesi yıl Osmanlı-Rus savaşı başladı.
Fransa bu avantajlı durumuna rağmen Cezayir’i hemen işgal edemedi. 1830’a gelindiğinde ciddi bir iç bunalım yaşayan Fransa hükümeti, kamuoyunun dikkatini dışarı çekmek ve prestij kazanmak için 14 Haziran 1830 tarihinde Cezayir’e General Bourmont kumandasında büyük bir donanma ve 37.000 kişilik yeni bir kuvvet gönderdi. Bu takviye kuvvetiyle Fransızlar Cezayir’e çıktılar ve 5 Temmuz 1830 günü Cezayir şehrini işgal ettiler. Fransızlar’ın ilk işi, yerli ahaliyi daha kolay idare edebilecekleri düşüncesiyle Türk unsurları ihraç etmek oldu. Bununla beraber Cezayir’in bütününü ele geçirmeleri, Emîr Abdülkadir kumandasındaki direnişçilerin yenilmesine kadar sürdü (1847). Osmanlı hükümeti işgali protesto etmekle yetindi. 1847’de Fransız işgalini tanıyarak Cezayir üzerindeki haklarının sona erdiğini ilân etti.
Cezayir’de Türk hâkimiyeti devrinin iç teşkilâtlanma açısından “karanlık” bir dönem olduğu ve Türkler’in genelde idareleri altına aldıkları yerleri geliştirme düşüncesine sahip olmadıkları şeklinde bazı araştırmacıların ileri sürdükleri iddialar (bk. EI2 [İng.], I, 367-370), Osmanlı arşiv kaynaklarının yeterince incelenmediğini veya konuya maksatlı yaklaşıldığını göstermektedir. Zira ırkçılığa dayanan ve kendi kültürünü empoze eden Fransız sistemiyle mahallî kültürlerin gelişmesine yardımcı olan ve yönetimi altındaki bölgelere idarî özerklik tanıyan Osmanlı sisteminin karşılaştırılması halinde Türk devrinin ne ölçüde âdil olduğu açık bir şekilde ortaya çıkacaktır. Cezayir’in Türk döneminde en müreffeh ve medenî asırlarını yaşadığını eldeki kaynaklar göstermektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Vâsıf, Târih (İlgürel), s. 202-207.
a.mlf., İspanya Sefâretnâmesi, Millet Ktp., nr. 818, 630/2, vr. 13a.
E. Plantet, Correspondance des Deys d’Algér avec la Cour de France, Paris 1889.
Aziz Semih İlter, Şimali Afrikada Türkler, İstanbul 1936, I, 65-221; II, 1-115.
Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, 363-372; III/2, s. 293-305; IV/2, s. 247-258.
Karal, Osmanlı Tarihi, V, 122-124.
Ercüment Kuran, Cezayir’in Fransızlar Tarafından İşgali Karşısında Osmanlı Siyaseti: 1827-1847, İstanbul 1957, s. 3-12.
a.mlf., “Fransa’nın Cezâyir’e Tecâvüzü, 1827”, TD, sy. 3 (1953), s. 56.
Abdurrahman Çaycı, Büyük Sahra’da Türk-Fransız Rekabeti (1858-1911), Erzurum 1970, tür.yer.
W. Spencer, Algiers in the Age of the Corsairs, Oklohama 1976.
A. C. Hess, The Forgotten Frontier: A History of the 16 th Century Ibero-African Frontier, Chicago 1978.
J. M. Abun-Nasr, A History of the Maghrib, Cambridge 1980, s. 159-201.
Feridun Emecen, “Kanuni Devri”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1989, XI, 348-355.
Rıfat Uçarol, “Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan 1839’a Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, a.e., XI, 387-391.
F. Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası (trc. M. Ali Kılıçbay), İstanbul 1989-90, I-II, bk. İndeks.
Zakia Zahra et Naǐma Bouhamchouche, “L’Arrivée des Ottomans en Algérie”, Studies on Ottoman Diplomatic Historiy V. (ed. Selim Deringil – Sinan Kuneralp), İstanbul 1990, s. 17-25.
G. Yver, “Cezayir”, İA, III, 136-139.
TA, X, 302-305.
M. Emerit – M. Colombe, “Algeria”, EI2 (İng.), I, 367-370.
Şerafettin Turan, “Barbaros Hayreddin Paşa”, DİA, V, 65-67.
Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 486-489 numaralı sayfalarda yer almıştır.
4. Sömürge Dönemi. Fransız kuvvetlerinin Cezayir’de yerleşmeleri ve ülkenin tamamında hâkimiyet kurmaları kolay olmadı. Hem yerli halk hem de Osmanlı kuvvetleri uzun süre işgalcilere karşı direndiler. Dayı Hüseyin Paşa’nın teslim olmasından sonra ülkenin batısındaki kabileler Emîr Abdülkādir’in etrafında toplanıp onu sultan ilân ederken (1832) doğuda da Kostantîne Emîri Ahmed Bey mücadeleyi bırakmadı. 1830 Temmuzunun sonlarına doğru Fransa’da Kral X. Charles idaresinin çökmesi işgal sürecinin durmasına sebep oldu. Daha sonra yeni kral L. Philippe ilk yıllardaki kararsız tutumunu bırakarak burayı ele geçirmeye karar verdi ve Fransız Kuzey Afrika Genel Valiliği’ni kurdu (22 Temmuz 1834). 1840 yılına kadar “sınırlı işgal” politikası takip eden ve yalnız başlıca şehirlerle iktidar noktalarını ele geçiren Fransa’nın hâkimiyeti ülkenin daha çok kıyı kesiminde görülüyordu. Buraya tayin edilen ilk genel vali Mareşal Kont B. Clausel, Ahmed Bey ve Emîr Abdülkādir’le mücadele ettiyse de pek başarı kazanamadı. 1835’te Emîr Abdülkadir’in merkezi Muasker’i ele geçiren Fransız kuvvetleri Kostantîne’de Ahmed Bey’in karşısında mağlûp oldular (1836) ve büyük kayıplar verdiler. Arkasından da Emîr Abdülkādir, General Bugeaud kumandasındaki Fransız kuvvetlerini yenilgiye uğratarak antlaşmaya zorladı. Böylece Emîr Abdülkādir’in ülkenin batısıyla güneyindeki hâkimiyetini ve silâhlanmasını kabul ve teyit eden Tâfnâ Antlaşması imzalandı (30 Mayıs 1837). Fakat bu antlaşmadan sonra Fransızlar batıdaki kuvvetlerini doğuya naklederek Ahmed Bey’in denetiminde bulunan Kostantîne şehrini ele geçirdiler (13 Ekim 1837).
1839’da Emîr Abdülkādir, Tâfnâ Antlaşması’na aykırı olarak ülkeye çok sayıda asker getiren Fransızlar’a karşı cihad ilân etti. Ancak savaşın yeniden başlaması üzerine genel valiliğe getirilmiş olan General Bugeaud’nun kumandasındaki Fransız kuvvetleri Abdülkādir’in elinde bulunan şehirleri işgale yöneldiler ve dört yıl içinde Medye, Milyâne, Şerşâl, Bûgar, Tilimsân, Tagdempt, Muasker, Saîde ve Zimâle’yi ele geçirdiler. Emîr Abdülkādir Fas Sultanı Abdurrahman’a sığınarak onun yardımını sağladıysa da İssi Savaşı’nda Fransızlar’a yenilen (14 Ağustos 1844) Fas sultanı imzaladığı Tanca Antlaşması’yla (10 Eylül 1844) Emîr Abdülkādir’e yardım etmemeyi ve onu topraklarında barındırmamayı kabul etmek zorunda kaldı. Bunun üzerine Emîr Abdülkādir gerilla savaşı başlattı. Bu arada Muhammed b. Abdullah adlı mahallî bir idareci de halkı ayaklandırdı, fakat işgal kuvvetleri karşısında başarılı olamadı. Fransızlar isyanı bastırdılar ve Emîr Abdülkādir ile Muhammed b. Abdullah’ı teslim olmaya mecbur ettiler (23 Aralık 1847). Ardından Ahmed Bey de teslim alınınca (1848) ülkenin büyük bölümü Fransız kuvvetlerinin denetimi altına girmiş oldu. Bu savaşlarda pek çok köy yok edilirken binlerce kişi çatışmalar sırasında öldürüldü, birçok insan da açlıktan öldü. Dağlık Kabîliye (Bilâdü’l-kabâil) bölgesinin 1853, 1854 ve 1857’deki seferler sonunda işgal edilmesiyle Fransa’nın Cezayir’i işgal hareketi büyük ölçüde tamamlandı. Fakat zaman zaman özellikle zâviye şeyhleri liderliğindeki ayaklanmalar devam etti.
Fransızlar halkın mukavemetini kırmak için askerî, siyasî, dinî, kültürel, ekonomik her baskıyı deneyerek Cezayir’in İslâm-Arap kimliğini ortadan kaldırmayı hedefleyen planlar uyguladılar ve her şeyden önce Hıristiyanlığı yaymaya, Arapça’nın yerine Fransızca’yı hâkim dil haline getirmeye çalıştılar. Halka ait mülkleri tasfiye etmeye, vakıflara ve kendilerine mukavemet eden kabilelerin topraklarına el koymaya başladılar. Bunların yanı sıra ülkenin en güzel yerlerine Avrupalılar’ı yerleştirerek sömürge yerleşim birimleri oluşturmaya gayret ettiler. İlk sömürge birimleri Cezayir şehri çevresinde kuruldu ve Bûfârîk’te resmî sömürge teşkilâtı organize edildi (1836). Avrupa’dan gelen göçmenlere yerli kabilelerin ellerinden alınan araziler bedava dağıtıldığı için her geçen gün Avrupalı nüfusu artış gösterdi. 1841-1850 arasında 115.000 hektar arazi dışarıdan gelenlere dağıtıldı. 1847’de ülkedeki Avrupalılar’ın sayısı 104.000 iken 1872’de 245.000’e, 1911 yılında da 752.000’e yükseldi. Aynı şekilde ellerindeki arazinin miktarı da 1860’ta 365.000, 1930’da ise 2.345.000 hektarı buldu.
Fransızlar 1830-1870 yılları arasında Cezayir’i, “Arap Büroları” denilen teşkilâtın icra ettiği baskı ve zulüm esasına dayanan bir askerî idare ile yönettiler. 1848 Fransız anayasasına göre Cezayir sömürgesi üç eyalete ayrıldı ve Paris’ten tayin edilen bir genel vali tarafından idare edildi. Arap Büroları, ülkeyi kumandanların veya bizzat III. Napolyon’un yayımladığı ve eski Roma senatosunun kararlarına özenilerek “Sénatus consulte” diye adlandırılan fermanlarla yönetmek ve bu arada mülkiyeti tanzim etmek, müslüman halk için uygulanacak kanunî çerçeveyi sınırlamakla görevliydi. Bu uygulamanın temel hedefi kabileciliği ortadan kaldırıp Cezayir toplumunu parçalamak, böylece Avrupalılar’ın ülke ekonomisine hükmetmelerine imkân hazırlamaktı.
1870’te sivil idareye geçirilen Cezayir Paris’teki İçişleri Bakanlığı’na bağlandı. Askerî idarenin kalkmasının ardından Muhammed el-Mukrânî’nin liderliğinde toplanan 200’e yakın kabile, hemen hemen ülkenin tamamına yayılan bir ayaklanma başlattı (1871). Özellikle Rahmâniyye tarikatı mensuplarının önemli rol oynadıkları bu isyan hareketi yer yer devam ederken 1881’de de Sîdî Şeyh liderliğindeki kabileler ayaklandılar. Sömürge yönetimi bu ayaklanmaları ancak 1884’te, uyguladığı kanlı yöntemlerle binlerce kişiyi öldürerek bastırabildi. Yargı organlarının ilga edildiği, temel hak ve hürriyetlerin ortadan kaldırıldığı ve “yerli kanunu” (code de l’indigénat) denilen zulüm kanunlarının uygulandığı bu dönem 1919’a kadar devam etti. Bu süre içinde Fransızlar Cezayir’de tabakalara ayrılmış bir toplum ve ikili bir ekonomi modeli meydana getirerek ülkedeki çoğu Fransız kökenli Avrupalılar’ın lehine gelişecek bir yapı oluşturmaya çalıştılar. Cezayir bütçesine kendi çıkarları doğrultusunda hükmederek maliye ile ilgili heyetleri baskı altına aldılar ve tam yetkili yeni belediyeler kurdular. Cezayirliler’in karşı karşıya kaldığı ekonomik sıkıntı ve özellikle ağır vergi yükü binlerce kişiyi yurdundan etmiş, ya doğrudan göçe ya da iş bulmak için Fransa’ya gitmeye mecbur bırakmıştır; bu maksatla yurt dışına gidenlerin sayısı 1954 yılında 212.064’e ulaşmış bulunuyordu.
Sömürge yönetiminin uyguladığı siyasî, ekonomik ve sosyal baskı politikası küçük bir iş birlikçi azınlığın dışında Cezayirliler’in büyük kısmını fakirleştirerek ikinci sınıf vatandaş haline getirmiş ve bu durum I. Dünya Savaşı’nın sona ermesinden itibaren sömürge yönetimine karşı Cezayir millî hareketinin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Cezayirli milliyetçilerin siyasî taleplerini dile getirmeye başlamaları I. Dünya Savaşı sonrasına rastlar. Emîr Abdülkādir’in torunu Emîr Hâlid önderliğinde 1920 yılında kurulan Jeune Afrique adlı milliyetçi ve reformcu teşkilâtın başlıca hedefi haklar ve vazifeler konusunda eşitliğin sağlanması, ülkenin İslâmî kimliğinin korunması, yerli halka seçimlere katılma ve Fransız parlamentosuna temsilci gönderme hakkının tanınması idi. Bu teşkilât Emîr Hâlid’in üç yıl sonra yurt dışına sürülmesi sebebiyle faaliyetlerinde başarılı olamadı ve dağıldı; fakat bağımsızlık ve eşitlik düşüncesinin gelişmesinde etkili oldu. Bunun ardından Fransa’daki Cezayirli işçilerin 1926’da Mesâlî el-Hâc’ın başkanlığında kurdukları Necmetü şimâli İfrîkıyye de (Etoile Nord Africaine) benzer siyasî taleplerin dile getirilmesinde önemli rol oynadı; ancak o da uzun ömürlü olamadı ve 1929 yılında kapatıldı. Aynı yıl onun yerine el-İttihâdü’l-vatanî li-müslimî şimâli İfrîkıyye (l’Union Nationale des Musulmanes Nord – Africaines) adıyla başka bir teşkilât kuruldu. Bu teşkilât 1937’de Hizbü’ş-şa‘bi’l-Cezâirî’ye (Parti populaire Algérien) dönüştü. Fakat temel amacı Cezayir’in tam bağımsızlığı olan bu parti de pek fazla bir etkinlik gösteremeden II. Dünya Savaşı sırasında dağıldı. Aynı yıllarda, Cem‘iyyetü’l-ulemâi’l-müslimîn’in (1931) kurucusu ve başkanı Abdülhamîd b. Bâdîs güçlü bir millî kültür hareketi başlatarak Cezayir’de bir millet oluşturmak ve müslüman halkı Avrupalılar’la eşit haklara sahip kılmak için mücadele etti; ancak bu hareket de İbn Bâdîs’in 1940’ta vefatı üzerine sonuçsuz kaldı. Daha ılımlı bir çizgide yer alan Ferhad Abbas, II. Dünya Savaşı yıllarındaki gelişmelerde önemli rol oynadı. Müslümanlara Fransız vatandaşlık hakkının verilmesini savunan Ferhad Abbas, yirmi sekiz müslüman temsilciyle birlikte imzaladığı el-Beyânü’l-Cezâirî (Manifeste Algérien: Cezayir Bildirisi) ile Cezayir’deki müslümanların Avrupalı azınlıkla eşitliğini ve hürriyetlerinin güvence altına alınmasını istedi. 1946’da İttihâdü ensâri’l-beyâni’l-Cezâirî’yi (Union Pour la Défense du Manifeste Algérien) kuran Ferhad Abbas ülkesinde demokratik hakların gelişmesinde etkili oldu.
II. Dünya Savaşı’nda önemli rol oynayan Cezayir, 8 Kasım 1942’de İngiliz-Amerikan kuvvetlerinin Kuzey Afrika çıkarmasına sahne oldu ve Cezayir şehri Fransa geçici hükümetinin merkezi haline geldi. 3 Haziran 1943’te kurulan Fransız Millî Kurtuluş Komitesi’nin de (Comité de la Libératione Nationale Française) yerleştiği Cezayir şehri 1944 sonuna kadar Fransa’nın başşehirliğini yaptı.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra Cezayirliler’in durumunda ciddi iyileştirmelerin yapılmaması, ekonominin kötüye gitmesi ve savaş yıllarında halkta uyanan bağımsızlık eğilimlerinin şiddetle bastırılmak istenmesi, kurtuluş mücadelesinin yavaş yavaş su yüzüne çıkmasında etkili oldu. Nazi Almanyası’nın yenilmesini ve savaşın bitmesini Cezayir’de sömürgeciliğin de sona ermesi yolunda bir merhale olarak gören milliyetçilerin 5 Ağustos 1945’teki törenlerde Cezayir bayrağı taşımaları üzerine Fransızlar’ın silâhlı müdahalede bulunmaları, binlerce kişinin (Fransızlar’a göre 15.000, Arap kaynaklarına göre 45.000) ölümüne ve aralarında Mesâlî el-Hâc gibi önderlerin de bulunduğu kitlelerin tutuklanmasına yol açtı. Hiçbir sömürge idaresinin göstermeye cesaret edemediği bu korkunç vahşet, Cezayirliler’in sömürgecilere olan güvenini tamamen ortadan kaldırdı ve ilişkilerin had safhada gerginleşmesine sebep oldu. Bu olaylardan sonra pek çok Cezayirli tutuklanırken siyasî örgütler de kapatıldı. Ferhad Abbas ve diğer ileri gelenlerce imzalanan bildiriye olumlu cevap verilmemesi, halkın eşitliği ve hürriyeti konusunda herhangi bir ilerleme kaydedilmemesi Cezayir millî hareketinin giderek gelişmesinde etkili rol oynadı. 20 Eylül 1947 tarihinde Fransa’nın Cezayir için kabul ettiği yeni statü çerçevesinde bazı iyileştirmeler yapılmakla birlikte genel valinin her şeye hâkim konumunun devam etmesi ve Cezayirli yerli halka fazla bir yetki verilmemesi, bağımsızlık isteklerinin daha da canlı hale gelmesine sebep oldu. Bu statü ile müslümanlara Fransız vatandaşı olma hakkının tanınması, onlar için bir iyileştirme değil birtakım bahanelerle daha kolay hapse atılmalarına imkân veren bir uygulama oldu. Savaştan sonra Fransa’nın sömürgelerini elde tutması amacıyla oluşturulan Fransız Birliği’ne (L’Union Française) alınan Cezayir’de müslümanların ve Avrupalılar’ın ayrı ayrı temsil edildikleri bir meclis kurulduysa da bu meclis halkın bağımsızlık ve hürriyet isteklerine cevap vermekten çok uzaktı. Kasım 1946’da, o yıl genel afla hapisten çıkan Mesâlî el-Hâc’ın önderliğinde Hareketü’l-intisâr li’l-hürriyyâti’d-dimukrâtıyye (Mouvement Pour le Triomphe des Libertés Démocratiques: MTLD) adıyla bir örgüt kuruldu. Hizbü’ş-şa‘bi’l-Cezâirî’nin bir bakıma devamı niteliğinde olan bu örgütün bünyesinde bir de el-Munazzamatü’l-hâssa (Organisation Spéciale) adlı gizli bir birim teşkil edildi ve bu örgütte yer alan Hüseyin Âyt Ahmed, Ahmed b. Bellâ ve Muhammed Haydar gibi kişiler kurtuluş mücadelesinde önemli rol oynayan isimler oldular.
1948-1952 yılları ayaklanmaya hazırlık dönemi oldu. Fransa’nın kendi arzusuyla Cezayir’den vazgeçmeyeceğini anlayan toplumun bütün kesimleri düşmana karşı güçlerini birleştirdiler. Hareketü’l-intisâr, silâhlı mücadeleyi başlatmak amacıyla Mart 1954’te el-Munazzamatü’l-hâssa’yı lağvederek Munazzamatü’l-lecneti’s-sevriyyeti li’l-vahde ve’l-amel (Comité Revolutionnaire d’Unité et d’Action: CRUA) adıyla yeni bir gizli teşkilât kurdu. Bu teşkilât ülkeyi altı askerî vilâyete bölerek her birine buradaki ayaklanmayı ve mücadeleyi yürütecek birer kumandan tayin etti. Hazırlıkların tamamlanmasından sonra 1 Kasım 1954 tarihinde silâhlı mücadele başlatıldı. Avres ve Kabîliye’de başlayan ve ülkeyi bağımsızlığa götürecek olan silâhlı kurtuluş mücadelesi kısa zamanda bütün ülkeye yayıldı. Sömürgecilere karşı kurtuluş savaşı veren bütün birlikler Ceyşü tahrîri’l-vatanî (L’Armée de Libération Nationale: ALN) adını alırken Munazzamatü’l-lecneti’s-sevriyyeti li’l-vahde ve’l-amel de bu mücadelenin siyasî örgütü haline gelerek Cezayir’deki bütün vatanseverlerin yer aldığı Cebhetü’t-tahrîri’l-vatanî’ye (Front de Libération Nationale: FLN) dönüştü.
Fransa, bağımsızlıklarına kavuşmak amacıyla silâha sarılmış olan Cezayirliler’in ayaklanmasını bastırmak için barbarca bir kıyım politikasına yönelerek görülmemiş askerî tedbirler aldı. Olağan üstü durumun ilân edilmesinden (28 Ağustos 1955) sonra buraya yüz binlerce asker yığdı. Ayaklanmayı bastırmak için Fransız donanması, hava ve kara kuvvetleri seferber edildi. Hatta bir NATO birliği dahi bu iş için kullanıldı. Cezayir’e silâh ve yardım gelmesini önlemek amacıyla Batı Akdeniz’de korsanlığı andıran bazı tedbirleri yürürlüğe koymakta tereddüt etmeyen Fransa hava trafiğini de denetliyordu. Fransız kuvvetleri şehir merkezlerinde kısmen duruma hâkim olmakla birlikte taşrada pek başarı gösteremediler ve siyasî, idarî, sosyal alanlarda yeni düzenlemeler yapmaya mecbur kaldılar. Ne var ki artık Cezayir halkını bağımsızlık dışında hiçbir şey tatmin etmiyordu. Bütün Batı ülkeleri Fransa’ya destek verirken Arap ülkeleri ile Asya-Afrika devletleri Cezayirliler’in yanında yer aldı. Kurtuluş savaşı sürerken 19 Eylül 1958’de Kahire’de toplanan Cezayirliler’in ileri gelenleri bağımsız Cezayir Cumhuriyeti’ni ilân ederek Ferhad Abbas’ın başkanlığında bir geçici hükümet kurdular. Kurtuluşa kadar yurt dışında kalan geçici hükümet önce Kahire’de, sonra Tunus’ta faaliyetlerini sürdürdü. Geçici hükümeti başta Arap ülkelerinin tamamı olmak üzere Asya ve Afrika devletlerinin birçoğu ile Doğu bloku tanırken Batı’dan tanıyan çıkmadı. NATO üyesi tek müslüman devlet olan Türkiye de Cezayir Cumhuriyeti geçici hükümetini savaşın son anlarına kadar tanımamış ve bu politikasıyla Cezayir’deki kurtuluş savaşını resmen en son destekleyen devletlerden biri olmuştur. Birleşmiş Milletler’deki Cezayir görüşmelerinde de genel hatlarıyla Fransa’nın lehine bir tutum takınmıştır. Ancak Türkiye, o yıllarda Kıbrıs konusunda izlediği politika ile kendi içinde çelişmemek için bir taraftan resmen Batı’dan yana tutum takınırken bir yandan da Cezayir’e askerî yardım sağlamıştır. 17 Kasım 1957’de Libya üzerinden Cezayir’e bir şilep dolusu silâh gönderilmiş, ayrıca Türk kamuoyu da Cezayirliler’in yanında yer almıştır.
1958’de Fransa’da iktidara gelen General Charles de Gaulle, Cezayir’i elde tutabilmek için Cezayirliler’e bazı yeni haklar verdiyse de Ceyşü tahrîri’l-vatanî’yi mücadeleden vazgeçirmeyi başaramadı. 16 Eylül 1959’da yaptığı bir konuşmada ise Cezayirliler’e kendi geleceklerine karar verme hakkının tanınacağını açıklaması heyecan yarattı ve milliyetçilerin yetersiz buldukları karara ülkedeki Avrupa kökenliler karşı çıktılar. 1960 yılında milletlerarası camiadaki gelişmeler Fransa’nın aleyhine, Cezayirliler’in ise lehine oldu. Afrika’daki sömürgelerin birbiri ardından bağımsızlıklarını kazandıkları bu ortam içerisinde Cezayir’i elde tutamayacağını anlayan Fransa, milliyetçi liderlerle görüşmeleri başlatmaya hazır olduğunu açıkladı (14 Haziran 1960). Fransa’nın Melun şehrinde yapılan (Temmuz 1960) ilk görüşmelerde bir sonuca varılamaması Cezayir’de tekrar gösterilere ve yeni olayların çıkmasına sebep oldu. Bir yıl kadar sonra (20 Mayıs 1961) Fransa görüşmelere yeniden başlamak zorunda kaldı ve önce Evianles-Bains’de, arkasından da Lugrin’de çok tartışmalı geçen toplantılar yapıldı. Bu arada Millî Kurtuluş Cephesi’nde (Cebhetü’t-tahrîri’l-vatanî) anlaşmazlıklar baş gösterdi ve bir sonuç alınamadan dağılan Trablus toplantısından (Ağustos 1961) sonra geçici hükümetin başına sosyalist eğilimli Yûsuf b. Hadde getirildi. Fransızlar’la yapılan görüşmeler 1962 başında tekrar Evianles-Bains’e kaydı ve 18 Mart 1962’de antlaşma ile sona erdi; ertesi gün de taraflar arasında ateşkes yürürlüğe girdi. Evianles-Bains antlaşmalarına göre yapılacak referandumda halkın onaylaması şartıyla Fransa Cezayir’in bağımsızlığını tanıyacaktı ve Mersalkebîr’deki deniz üssü hariç üç yıl içinde kuvvetlerini geri çekecekti. İki devlet arasındaki ekonomik ve kültürel ilişkiler devam edecek, Fransa Cezayir’e üç yıl süreyle ekonomik yardımda bulunacaktı. Antlaşma ile Cezayir’deki Avrupalılar’a üç yıl içerisinde isterlerse bu ülkenin vatandaşı olma hakkı veriliyor, ayrıca kültürel ve dinî hakları da güvence altına alınıyordu.
Cezayir’deki Avrupalılar’ın “aşırılar” denilen önemli bir kısmı Evianles-Bains antlaşmalarını kabul etmeyerek yer yer ayaklanıp (23 Mart 1962) çeşitli olaylar çıkardılarsa da bir neticeye varamadılar; sonuçta Fransa’ya ve İspanya’ya kaçmak zorunda kaldılar. Birkaç ay içerisinde Cezayir’i terkeden Avrupalılar’ın sayısı yarım milyonu geçti. 1 Temmuz 1962 tarihinde yapılan referandumda halkın % 91’i bağımsızlık lehinde oy kullandı ve böylece Cezayir, 1 milyonu aşkın müslümanın hayatına mal olan millî mücadele sonunda yeni bir devlet olarak milletlerarası camiaya katıldı.
Bağımsızlığın ilân edilmesi üzerine iktidarı devralan Cezayir Cumhuriyeti geçici hükümeti içinde kısa sürede bölünmeler ve özellikle Yûsuf b. Hadde ile Ahmed b. Bellâ taraftarları arasında çatışmalar baş gösterdi. 20 Eylül’de toplanan kurucu meclis ilk Cezayir hükümetinin başkanlığına, 1956 yılından beri tutuklu olup Evianles-Bains antlaşmaları ile serbest bırakılan Ahmed b. Bellâ’yı, Millî Kurtuluş Cephesi’nin başına M. Haydar’ı ve Savunma bakanlığına da Genelkurmay Başkanı Albay Hüvârî Bû Medyen’i getirdi (29 Eylül 1962).
İdarede ve çeşitli kuruluşlarda görevli Avrupalı uzman personelin ülkeden ayrılması fabrikalarla atölyelerin kapanmasına, idarî mekanizmanın ve ekonominin ciddi sarsıntı geçirmesine sebep oldu. Kasım 1962’de bütün siyasî partilerin kapatılması ve her türlü örgütün kendisine bağlanmasıyla yeni bir şekil kazanan Millî Kurtuluş Cephesi, Cezayir’in tek meşrû partisi ve etkin siyasî gücü hüviyetiyle bağımsızlık mücadelesinde olduğu gibi bağımsızlık sonrasında da son derece önemli roller üstlendi. 13 Ekim 1963 tarihinde yapılan referandumla yeni anayasa kabul edilirken Ahmed b. Bellâ da beş yıl için devlet başkanlığına seçildi. Bu anayasa ile kurulan tek partiye dayalı sosyalist sistem tabii kaynakları, ulaştırma vasıtalarını ve önemli ekonomik kuruluşları devletleştirmekle işe başladı. Fakat sekiz yıl devam eden ve 1 milyondan fazla insanın ölümüne, 500.000 Cezayirli’nin Tunus ve Fas’a sığınmasına, 2 milyona yakın nüfusun evsiz kalmasına, pek çok kamu binasının ve ekonomik kuruluşun yıkılmasına yol açan kurtuluş savaşının yaralarını sarma zorlukları yaşanırken Ekim 1963’te sınır anlaşmazlığı yüzünden Fas ile çatışmanın patlak vermesi, yönetimi hem içeride hem dışarıda çok güç durumda bıraktı. Artan ekonomik ve sosyal meselelerin yanı sıra iktidarı elinde tutan grubun arasında bölünme meydana gelmesi, Ahmed b. Bellâ’nın Savunma Bakanı Bû Medyen tarafından askerî bir darbe ile görevden uzaklaştırılması sonucunu doğurdu (19 Haziran 1965).
Hüvârî Bû Medyen önce 1963 anayasasını yürürlükten kaldırarak meclisin çalışmalarını askıya aldı (10 Temmuz) ve böylece anayasasız bir dönem başlamış oldu. Ülkeyi yirmi altı üyeli bir devrim konseyi ile yöneten Bû Medyen 1967 yılında bir darbe teşebbüsünü bastırdıktan sonra ülkenin tek yöneticisi durumuna geldi ve rejimi de tam otoriter şekle soktu. Ekonomiyi sosyalist esaslar üzerine oturtmaya çalışan Bû Medyen 1971’de bir sosyalist devrim yaptı ve Fransa ile ilişkilerin bozulması pahasına petrol sanayiini millîleştirdi. Ardından tarım devrimi başlatarak özel mülkiyeti ve ticareti kolektifleştirmeye çalıştı; fakat bu devrim halk arasında huzursuzluklara yol açtı. Tam bir keyfî yönetim kuran Bû Medyen bürokratik engeller, tek parti sisteminin donukluğu, ekonomik reformların başarısızlığa uğraması, tarihin zorladığı halktan gelen bir istek olmasına rağmen Araplaştırma projesinin uygulanmasındaki yetersizlikler sebebiyle başarı kazanamadı. Özellikle dindar çevreler tarafından dile getirilen çeşitli taleplere başta kayıtsız kalan Bû Medyen daha sonra bunları dikkate almaya mecbur oldu. 19 Haziran 1975 tarihinde yaptığı konuşmada yeni meclis için seçimlerin yapılacağına söz verdi. 22 Kasım 1976’da yapılan referandumla başkanın yetkilerini daha da artıran yeni bir anayasanın kabul edilmesinden sonra kısa aralıklarla kumar yasaklandı, hafta tatili cuma gününe çevrildi ve ardından seçimler yapıldı. Fakat bu tavizler toplumda Bû Medyen yönetiminin başarısızlığını gizlemeye ve halkın memnuniyetsizliğini örtmeye yetmedi. Dindar kesim onun sosyalist ilkelere dayalı rejimine karşı çıkmaya devam etti. Sovyet blokuyla yakın ilişkiler kuran ve Bağlantısızlar Hareketi’nin başlıca liderlerinden biri haline gelen Bû Medyen 27 Aralık 1978 günü öldü.
Devlet başkanlığına 7 Şubat 1979 tarihinde Şadlî b. Cedîd seçildi. Ülkenin içinde bulunduğu ekonomik ve sosyal meseleleri halletmeye çalışan Şadlî b. Cedîd’e petrol fiyatlarının yükselmesi yardım ettiyse de güçlükleri aşması mümkün olmadı. Özellikle 1986’dan itibaren giderek büyüyen ekonomik sıkıntıyı parti ve bürokratik düzenlemeler yoluyla çözmek istedi; fakat bu çabalar sosyal, ekonomik ve kültürel yıkımlara yol açtı. Esasında Bû Medyen’in çizgisini sürdürmek isteyen Şadlî b. Cedîd, iktidarının ilk yıllarında 1980’lerin başından itibaren hızlanan İslâmî akımlar karşısında tarafsız kalmakla birlikte 1982’de dindar muhalefeti ezmeye yöneldi ve önde gelenleri tutuklatarak harekete karşı baskı politikası uygulamaya başladı. Fakat bu durum Ekim 1988’de ülkenin büyük şehirlerinde halkın ayaklanmasına ve çıkan çatışmalarda yüzlerce kişinin ölmesine sebep oldu. Bu olaylar üzerine Şadlî b. Cedîd muhalefete büyük tavizler vermek zorunda kaldı ve öncelikle o güne kadar yürürlükte olan tek parti rejimine ve sosyalist ekonomiye son verdi. Ardından 1989 yılında bir dizi ekonomik ve siyasî reform yapıldı. 23 Şubat’ta sosyalizme ilişkin ifadelerden arındırılan ve siyasî çoğulculuğu öngören yeni anayasa, 2 Temmuz’da da çok partililiğe izin veren yeni siyasî örgütlenme kanunu ile seçim kanunu kabul edildi. Yeni kanunla din ve dil temeline dayalı programlara sahip partilerin kurulması yasaklanırken seçim kanunuyla da seçim bölgelerine % 10’luk bir baraj getirildi.
Çok partili hayata geçişi sağlayan kanunların kabulünden sonra ülkede çok sayıda siyasî parti doğmaya başladı ve Eylül 1989’da yapılacak olan mahallî seçimler Haziran 1990’a ertelendi. Şeriata dayalı bir İslâm devleti kurmayı amaçlayan Abbâs Medenî ve Ali Belhâc’ın önderlik ettiği İslâmî hareket, İslâmî Selâmet Cephesi (el-Cebhetü’l-İslâmiyye li’l-inkāz; Front Islamique du Salut: FIS) adı altında bir parti ile siyasî hayata katıldı. 1980’den beri ülke dışında bulunan Ahmed b. Bellâ ve Âyt Ahmed gibi eski siyasî liderlerin Cezayir’e dönmelerine izin verilmesiyle demokratikleşme yolunda önemli adımlar atıldı. 12 Haziran 1990 tarihinde ilk defa birden çok siyasî partinin katıldığı belediye ve il genel meclisi seçimleri yapıldı. Bazı partilerin hükümetin tavrını protesto etmek için katılmadıkları bu seçimlerde İslâmî Selâmet Cephesi oyların % 56’sını alarak büyük bir zafer kazandı ve kırk iki ilden yirmi sekizinin yönetimini elde etti. İslâmî Selâmet Cephesi’nin bu beklenmedik zaferi 1962’den beri iktidarı tek başına elinde tutan Millî Kurtuluş Cephesi içinde bölünmelere yol açarken Batı kamuoyunda da büyük bir şaşkınlığa sebep oldu. Mahallî seçimlerin ardından İslâmî Selâmet Cephesi lideri Abbâs Medenî, millî meclisin derhal feshedilerek genel seçimlerin bir an önce yapılmasını istedi. Şadlî b. Cedîd önce muhalefetin bu isteklerine kayıtsız kaldıysa da çeşitli huzursuzlukların baş göstermesi üzerine genel seçimlerin 27 Haziran 1991 tarihinde yapılacağını açıkladı. Ancak ülkede giderek kötüleşen ekonomik ve sosyal şartlar altında iktidardaki Millî Kurtuluş Cephesi’nin seçimleri kaybedeceğine ve İslâmî Selâmet Cephesi’nin kazanacağına kesin gözüyle bakılırken genel seçimlerden bir ay önce, hükümetin baskılarını protesto etmek ve Şadlî b. Cedîd’in istifasını istemek amacıyla muhalefetin başlattığı genel grev ülkede büyük karışıklıklara yol açtı ve Batı’nın da desteğiyle duruma el koyan ordu seçimleri bilinmeyen bir tarihe ertelerken İslâmî Selâmet Cephesi’nin liderlerini tutukladı ve böylece ülkedeki demokratikleşme süreci ağır bir darbe aldı. Ülkede giderek daha da kötüleşen ekonomik ve sosyal şartların iyileştirilmesi için hiçbir önemli başarı gösteremeyen yönetim, muhalefetten gelen isteklere daha fazla kaygısız kalamayarak 26 Aralık 1991’de, ülke tarihinde ilk defa çok sayıda siyasî partinin katılımıyla genel seçimlerin birinci turunun yapılması kararını aldı. İktidardaki Millî Kurtuluş Cephesi, Âyt Ahmed’in liderliğindeki Sosyalist Güçler Cephesi (Front de Forces Socialistes) ve Abdülkādir Hasenî başkanlığındaki İslâmî Selâmet Cephesi’nin yanı sıra çok sayıda başka küçük partinin de katılmasıyla yapılan genel seçimlerin birinci turunda İslâmî Selâmet Cephesi büyük bir başarı göstererek oyların çoğunu aldı. Otuz yıldan beri iktidarda bulunan Millî Kurtuluş Cephesi’nin hiçbir varlık gösterememesi Batı’da büyük şaşkınlık yaratırken Sosyalist Güçler Cephesi bazı bölgelerde mevziî başarılar kazandı.
Seçimlerin birinci turundan İslâmî Selâmet Cephesi’nin zaferle çıkması ve 16 Ocak 1992’de yapılacak ikinci tur seçimler sonunda iktidarı ele almasının kesinlik kazanması, Cezayir’de Batı yanlısı laik çevrelerde ve Batı’da ciddi bir endişeye sebep oldu. Bu arada ikinci tur seçimlerin yapılıp yapılmayacağı tartışılmaya başlandı. Seçimlere dört gün kala Cumhurbaşkanı Şadlî b. Cedîd istifa etti ve yetkilerini yeni oluşturulan yüksek devlet komitesi üstlendi. Komitenin başkanlığına yirmi sekiz yıldır yurt dışında bulunan Muhammed Bûdıyâf getirildi. Bûdıyâf’ın başkanlığındaki yüksek devlet komitesi olağan üstü hal ilân ederek seçimleri iptal etti ve İslâmî Selâmet Cephesi taraftarlarını tutuklatmaya başladı. Abdülkadir Hasenî’nin de aralarında bulunduğu binlerce tutuklunun Sahrâ’daki toplama kamplarına kapatıldığı ve burada çok kötü şartlarda bulunduğu haberleri alınmaktadır. Camilerde siyaset yapılmasını yasaklayan yüksek devlet komitesi, buralardaki İslâmî Selâmet Cephesi yanlısı imamların görevlerine son vererek kendi taraftarlarını görevlendirdi. Camilerin askerî kontrol altına alınmasını protesto eden halkın camilere gitmediği gözlendi. Diğer taraftan yüksek devlet komitesinin uygulamalarına ve seçimleri iptal etmesine karşı çıkan İslâmî Selâmet Cephesi yanlılarıyla hükümet kuvvetleri arasında ülkenin çeşitli şehirlerinde meydana gelen çatışmalarda 100’den fazla kişi hayatını kaybederken yüzlercesi de yaralandı. Cezayir’de açıkça İslâmî Selâmet Cephesi’ne karşı düzenlenmiş olduğu anlaşılan bu komplolara ne Batı ülkeleri ne de diğer İslâm ülkeleri yöneticileri bir tepki gösterdi. Sadece bazı İslâm ülkelerindeki birtakım cemaatler bu olayları protesto ederken Batı ülkelerinin Cezayir’deki demokratikleşme hareketi karşısında takındıkları tavrın bir çifte standart olduğu herkesçe görüldü.
Seçimlerdeki başarısızlığı sebebiyle Millî Kurtuluş Cephesi’nin yönetim kurulu istifa ederken yüksek devlet komitesi İslâmî Selâmet Cephesi’ni Mart 1992’de kapattığını açıkladı. Sahrâ’daki kamplarda tutuklu bulunanlardan bazısı serbest bırakılırken İslâmî Selâmet Cephesi’nin ileri gelenleri idam talebiyle yargılanmaya başlandı (Haziran 1992). 16 Ocak 1992’den bu yana yüksek devlet komitesi başkanlığını yürüten M. Bûdıyâf’ın 29 Haziran 1992 tarihinde Annâbe şehrinde bir konuşma sırasında koruma subaylarından biri tarafından öldürülmesi ülkede siyasî istikrarsızlığı ve belirsizliği artıran temel gelişmelerden biri oldu. Kısa süren görevi sırasında devlet içindeki yolsuzluklara karşı yürüttüğü mücadelede hayatından olduğu öne sürülen Bûdıyâf’ın yerine, yüksek devlet komitesi üyesi Ali Kâfî başkanlığa getirildi.
BİBLİYOGRAFYA
C. Th. Stanford, About Algeria, London 1912, s. 122-147.
Ercüment Kuran, Cezayir’in Fransızlar Tarafından İşgali Karşısında Osmanlı Siyaseti: 1827-1847, İstanbul 1957.
De L’ALN à L’ANP, Alger 1974.
Türkkaya Ataöv, Afrika Ulusal Kurtuluş Mücadeleleri, Ankara 1975, s. 142-170.
Algeria A Country Study (ed. H. D. Nelson), Washington 1978, s. 27-69.
J. M. Abu’n-Nasr, A History of the Maghrib, Cambridge 1980, s. 236-258, 316-341.
Hocine Aït Ahmed, Mémories d’un Combattant L’Esprit d’in dependance 1942-1952, Paris 1983.
Bessâm el-Aselî, el-Mücâhidûne’l-Cezâʾiriyyûn, Beyrut 1986.
Rachid Tlemcani, State and Revolution in Algeria, Colorado 1986.
N. C. Chatterji, History of Modern Middle East, New Delhi 1987, s. 182-199, 271-274, 511-518.
“Algeria”, The Middle East and Nord Africa 1988, London 1987, s. 269-278.
“Algerie”, Le Grand Robert des noms propres, Paris 1987, I, 70-74.
D.-M. Frémy, Quid 1991, Paris 1991, s. 866-871.
A. Martel, “Note Sur L’Historiagraphie de L’Insurrection Algerienne de 1871”, Les Cahiers de Tunisie, XXIV/93-94 (1976), s. 69-84.
“Algeria, Subjugation and Resistance”, Arabia, sy. 7, London 1982, s. 8-19.
H. Roberts, “Radikal İslamcılık ve Cezayir”, Dünya ve İslam, sy. 1, İstanbul 1990, s. 65-92.
Muhammed Amireş, “Cezayir’de İslamî Kurtuluş Cephesi (FIS) (1988-1991)”, a.e., sy. 9 (1991), s. 75-84.
Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 489-494 numaralı sayfalarda yer almıştır.
III. KÜLTÜR ve MEDENİYET
1. Dinî Hayat, Mezhepler, Tasavvuf ve Tarikatlar. Cezayir’in eski sakinleri (Berberîler) bazı tabiat varlıklarıyla öküz, keçi gibi bir kısım hayvanları kutsallaştırmışlar, onları ilâhî semboller kabul etmişler ve onlara kurbanlar kesmişlerdir. Milâttan önce 2000’li yılların sonunda Fenikeliler’in gelmesiyle onların dinî inançları yaygınlık kazanmıştır. Daha sonra Filistin’den Afrika’ya doğru başlayan ilk göçlerle birlikte (m.ö. yaklaşık 588 yılında) Yahudilik ortaya çıktı. Yahudilik İslâm fetihleri başlayıncaya kadar bazı cemaatlere münhasır kaldı ve halk arasında daha çok putperestlik yaygınlaştı. I ve II. yüzyıllarda ise Hıristiyanlık yayılmaya başladı. Bununla birlikte Hıristiyanlık Cezayir’de, Romalılar döneminin sonlarından itibaren ve Vandallar’la Bizanslılar dönemlerinde, V-VII. yüzyıllarda mezhep savaşları sebebiyle, özellikle teslîs akîdesini reddeden Arius mezhebinin yayılmasıyla parçalanmaya devam etmiştir.
İslâm fetihleriyle birlikte o güne kadar putperest olarak kalmış birçok Berberî kabilesi İslâmiyet’e girdi ve aralarında Hâricî mezhebi yayıldı (670-750). Bu durum, Tâhert’i kendilerine merkez yapan Rüstemîler Devleti (777-909) hâkimiyeti altındaki bölgelerde İbâzıyye’nin yerleşmesine sebep oldu. Ağlebîler’le (800-909) olan mücadeleleri ve ardından Şiî-Fâtımî Devleti’nin (909-1171) kurulması ile İbâzıyye mezhebinin yayılması engellendi.
Diğer taraftan Ağlebîler döneminde İmam Sahnûn (ö. 240/855) ve öğrencilerinin gayretleriyle Mâlikî mezhebi yayıldı; Mu‘tezile, Hanefî, Zâhirî ve Şâfiî mezheplerine karşı üstünlük sağlayarak bölgeye yerleşti. Mâlikî fakihlerinin nüfuzu XI. yüzyılın başlarından itibaren Hammâdîler ve Murâbıtlar döneminde oldukça güçlendi. Muvahhidler tarafından yürütülen ıslahat ve mehdîlik hareketi de Mâlikîler’in nüfuzunu etkilememiştir.
Fakihlerin gösterdikleri gayretlerin ve Endülüs’ten gelen âlimlerin Cezayir şehirlerinde yerleşmelerinin halk arasında dinî şuurun yaygınlaşmasında çok önemli etkileri vardır. Sahil kesimlerinin hıristiyan tehdidi altında bulunmasının ve Muvahhidler’in kurucusu Abdülmü’min el-Kûmî döneminde (1130-1163) hıristiyan ve yahudi cemaatlerin İslâm’a girmesinin de Cezayir İslâm birliğinin tamamlanmasında rolü olmuştur.
Dinî şuurun çok güçlü olduğu bu şartlar altında tasavvuf hareketi başlamış, şehir ve köylerde yayılmıştır. Bu hareketin başında büyük velî Ebû Medyen Şuayb bulunmaktadır (VI./XII. yüzyıl). Daha sonra zâviyeler (tekkeler) şeklinde kurumlaşan bu hareket özellikle köy halkının mânevî, sosyal ve ekonomik ihtiyacını karşılamıştır. Bu bölgelerde merkezî otorite zayıf olduğundan XV. yüzyılın sonlarında zâviyelerdeki şeyhlerin nüfuzu çok arttı. Sahil kesiminde İspanyollar’a karşı durmak ve kendilerini tehdit eden Hıristiyanlık tehlikesi karşısında kurtarıcı gözüyle baktıkları Türk idarecilerini desteklemek için halk onların etrafında toplandı. Bu sırada şehirlerde dinî hizmetler Mâlikî mezhebi mensuplarının yetkisi ve sorumluluğu altında idi. Bu mezhebe mensup âlimler ibadet, eğitim ve yargı ile ilgili bütün faaliyetleri yürütüyorlardı. Cezayir’de Türk hâkimiyetiyle beraber Hanefî mezhebinin güçlenmesiyle birçok hayır kurumu ve bunların gelirleri, Hanefî mescidlerine ait vakıflar Hanefî müftüler tarafından idare edilmeye başlandı. Halkın Mâlikî olan büyük çoğunluğunun dinî işlerine ise yine Mâlikî müftüler bakıyordu. Yargı ve fetva işleri de Mâlikî müftülere bırakılmıştı.
Tarikat şeyhlerinin nüfuzunun artmasıyla birlikte özellikle dağlık ve çöl bölgelerinde zâviyeler faaliyet göstermeye başlamış, bu sayede halk Kur’an okumayı, Arapça dil bilgisinin bazı esaslarını ve fıkhî bilgileri öğrenmiştir. Bu durum zâviyelerin dinî ilimlerin okutulduğu kurumlar haline dönüşmesine yol açmış, bu kurumlar ise dinî hayatla ruhî hayatı bir arada yürütmüşlerdir.
Tarikatların önemi ve yayılma gücü müridlerinin sayısıyla ölçülürdü. Müridlerin şeyhlere hediyeler takdim etme geleneği, zamanla bazı tarikat mensupları arasında çeşitli bid‘atların ortaya çıkmasına ve ahlâka aykırı bazı davranışların hoşgörü ile karşılanmasına sebep olmuştur. Bazı tarikat mensupları, özellikle Fransız işgalinden (1830) sonra işi Fransız işgal idaresine yaranma, onlarla iş birliği yapma ve ıslahatçı fikirlere karşı çıkma noktasına kadar götürmüşlerdir. Ancak başta İmam Abdülhamîd b. Bâdîs, Tayyib el-Ukbî ve Beşîr el-İbrâhimî olmak üzere bütün ıslahatçılar onlara karşı çıkmışlardır.
Cezayir’de Osmanlı döneminin sonlarında ve Fransız işgali sırasında yirmiden fazla tarikat vardı. 1897’de Fransızlar, 349 zâviyeye bağlı 293.468 tarikat mensubunun bulunduğunu belirtmişlerdir. Daha çok Batı Cezayir’de yayılmış olan tarikatların bazıları şöyle sıralanabilir: 1. Kādiriyye. Batı Cezayir’deki Arap kabileleri arasında büyük bir nüfuza sahipti. Emîr Abdülkādir de aynı tarikata bağlıydı. 2. Derkāviyye. Mevlâ el-Arabî ed-Derkāvî (ö. 1823) tarafından kurulmuş olup Batı Cezayir’de yayılması, Türkler’e karşı mücadelesiyle tanınan Derkāvî’nin halifesi Abdülkādir b. Şerîf vasıtasıyla olmuştur. 3. Ticâniyye. Şeyh Ahmed et-Ticânî (ö. 1805) tarafından kurulmuş ve daha çok Sahrâ ve Sudan bölgelerinde yayılmıştır. 4. Tayyibiyye. Tayyib el-Vezzânî’nin (ö. 1668) kurduğu tarikat Vehran’ın bazı bölgelerinde nüfuz kazanmıştır. 5. Aleviyye. Müstegānim’de Şeyh Ahmed el-Alevî tarafından 1910 yılında kurulmuştur. Modern metotlarla faaliyet gösteren bir tarikat olup mensupları faaliyetlerini yayımladıkları el-Belâġu’l-Cezâʾirî adlı gazetede tanıtmışlardır.
Orta ve Doğu Cezayir’deki tarikatların başında ise Rahmâniyye gelmektedir. Bu tarikat Sîdî Muhammed b. Abdurrahman el-Gaştûlî (ö. 1794) tarafından kurulmuş olup özellikle dağlık bölgelerde yayılmıştır. Türk yöneticilerle iş birliği yapan tarikat 1851’den itibaren Fransız işgalcilerine karşı çıkmış, ancak Şeyh Haddâd’ın başında bulunduğu cihad hareketinin başarısızlıkla sonuçlanması üzerine (1871) Fransız yönetimiyle iyi ilişkiler içine girmiştir.
Bunun dışında mahallî bir nüfuza sahip olan Îseviyye, Ammâriyye, Hansâliyye ve Senûsiyye tarikatlarını da zikretmek gerekir. Bu arada daha az nüfuzlu tarikatlar da vardı ki Kerzâziyye, Şeyhiyye, Zeyyâniyye, Arûsiyye, Nâsıriyye, Şa‘biyye, Yûsufiyye, Medyeniyye ve Derdîriyye bunlar arasında yer almaktadır.
Dinî meseleler karşısındaki duyarlılık ve özellikle Ortadoğu’daki diğer İslâm ülkeleriyle gelişen kültürel münasebetler, I. Dünya Savaşı’ndan sonra Cezayir’de bir ıslahat hareketinin doğmasına yol açmıştır. Söz konusu hareketin başında Abdülkādir el-Meccâvî (ö. 1914), Abdülhalîm b. Semâye (ö. 1933) ve İbnü’l-Mevhûb (ö. 1939) bulunmaktaydı. Bu hareket Abdülhamîd b. Bâdîs’in (ö. 1940) çalışmaları ve 1931’de kurulan Cem‘iyyetü’l-ulemâi’l-müslimîne’l-Cezâiriyyîn ile daha çok gelişmiştir. Islahat hareketi, millî ve İslâmî öğretimin yaygınlaştırılması, sömürgeci güçlerle iş birliği yapan ve aynı zamanda halkı gerçek İslâm prensiplerinden uzaklaştıran tarikatçılarla mücadeleyi gaye edinmiştir. Bu hareket, Cezayir bağımsızlık mücadelesi (1954-1962) için de uygun bir zemin oluşmasında etkili olmuştur.
Bağımsızlığın elde edilmesinden sonra sosyalist-laik anlayış dinin toplum hayatındaki etkisini sınırlandırmıştır. Cem‘iyyetü’l-ulemâ’nın ortadan kalkması, tarikat faaliyetlerine de son verilmiş olması Cezayir toplumunu ruhî ve fikrî bir boşluğa sürüklemiş, bu durum 1960’lı yıllarda Mâlik b. Nebî’nin (ö. 1973) yazılarıyla öncülük ettiği yeni bir İslâmî hareketin ortaya çıkmasını çabuklaştırmıştır. 1970’li ve 1980’li yıllarda büyük bir baskı altında gelişen bu hareket, Cezayir toplumundan büyük kalabalıkları bünyesine çekmeyi başardı. Daha sonra bu kalabalıklar mevcut yönetime karşı bir güç oluşturdular ve 1988 Ekim olaylarından sonra yönetim tarafından tanınan birer siyasî teşkilât olarak ortaya çıktılar. Söz konusu teşkilâtların başında İslâmî Selâmet Cephesi yer almakta, başında da Abbas Medenî bulunmaktaydı. Diğer teşkilâtlar ise Hareketü’l-müctemai’l-İslâmiyye ile Hareketü’n-nehdati’l-İslâmiyye’dir.
2. Edebiyat. Cezayir’de İslâm’dan önce çoğu Latince birçok edebî eser ortaya konulmuştur. O dönemdeki edebiyatçıların en meşhurları II. Juba, Fronton, Aputé Saint Augustin’dir.
İslâmî dönemde kaleme alınan eserlerin ise çoğu dinî ilimler ve dille ilgilidir. Şiir, biyografi ve tarih en çok uğraşılan alanlar olmuştur. VIII-XIV. yüzyıllarda şiirde Bekir b. Hammâd, İbn Hânî, İbn Reşîḳ el-Kayrevânî, İbn Muhriz, Vehrânî, İbn Hamîs el-Hacrî ve Şerîf Tilimsânî; biyografi ve tarihte Ebû Zekeriyyâ el-Vercelânî, İbn Hammâd es-Sanhâcî, Ahmed b. Ahmed el-Gubrînî ve İbn Kunfüz; fıkıh ve dil alanında ise Fakīh el-Vercelânî, Ebû Hâmid es-Sagīr, Ebû Mu‘tî ez-Zevâvî, Abdüsselâm ez-Zevâvî ve İbn Merzûk el-Hatîb gibi meşhur simalar yetişmiştir. XV. yüzyıldan itibaren edebî eserlerde taklitçilik başlamış ve bu eserlerin çoğu dinî konularda şerh ve hâşiye yazmaktan ya da tarihî kayıtlardan ibaret kalmıştır. Bu dönemde yetişen meşhur edip ve bilginlerden bazıları şöyle sıralanabilir: Ahmed b. Mahlûf, Ebü’l-Fazl el-Mişdâlî, Abdurrahman es-Seâlîbî, İbn Abdülkerîm el-Megīlî es-Sünûsî, Ahmed el-Venşerîsî, Abdurrahman el-Ahdarî, Ebû Mehdî Îsâ, Ahmed b. Kāsım el-Bûnî, Abdülazîz es-Semînî, Tenesî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Makkarî, İbn Meryem el-Medyûnî, Abdülkerîm b. Fekkûn, Hüseyin el-Versîlânî, İbn Ammâr el-Cezâirî, Abdürrezzâk b. Hammâdûş, Ebû Re’s en-Nâsır el-Muaskerî, İbn Sahnûn er-Râşidî ve Hamdân Hoca.
Cezayir edebiyatı XX. yüzyılın başında hem şekil hem de muhteva yönünden yenilenmiş, seviyesi yükselmiş ve konuları çeşitlenmiştir. Araştırma ve edisyon kritikte Muhammed b. Ebû Şeneb; biyografide Ebü’l-Kāsım el-Hifnâvî; şiirde Muhammed el-Îd Âl-i Halîfe, Müfdî Zekeriyyâ ve Ramazan Hammûd; hitabet ve fıkra yazarlığında İbn Bâdîs, Muhammed Beşîr el-İbrâhimî, Sâdık Dendân, Ömer b. Kaddûr, Saîd ez-Zâhirî, Emîn el-Amûdî; tarihte Şeyh Mübârek el-Mîlî, Ahmed Tevfîk el-Medenî, Ali Dübûz, Abdurrahman el-Ceylâlî ve fıkıhta Şeyh Ettafeyyiş bu dönemin tanınmış simalarıdır.
Fransız eğitimi Fransızca yazılan bir Cezayir edebiyatı türü ortaya çıkarmıştır ki bunun en önemli özelliği derin bir duygusallığa sahip oluşudur. Ancak bu edebiyat orijinallikten uzak kalmış ve toplum üzerinde etkili olmamıştır. Daha çok hikâye ve roman tarzında kendini gösteren bu akımın öncüleri Mevlûd Ma‘merî, Muhammed Dîb, Kâtib Yâsîn, Mâlik Haddâd, Asiyâ Cebbâr ve Reşîd Meymûnî’dir.
3. Mimari. Eskiçağ’da mimaride Roma üslûbu hâkimdi. Bu dönemde yapılan zafer takları, mâbedler, tiyatrolar, çarşılar, hamamlar, surlar ve kiliseler mimaride ne kadar ileri gidildiğini göstermektedir.
İslâmî devirde ise İslâmî şehir üslûbu ağırlık kazanmıştır. Bu üslûbun belli başlı özellikleri, sokaklarının kıvrımlı olması ve binaların iç içe girmesidir. Cami, saray, han vb. yapılarda da gözlenen bu gelişme VIII-X. yüzyıllarda Tubne şehrinin tamiri, Tâhert, Sedrâte, Muhammediye (Mesîle), Kal‘atü Benî Hammâd şehirleri ile Vâdî Mîzâb’daki (Mzab) yerleşim merkezlerinin kurulmasıyla büyük ilerleme kaydetmiştir. İslâmî üslûp XI. yüzyılda Bicâye, Tenes, Vehran, Huneyn şehirlerinin kuruluşu, Cezayir, Tilimsân ve Konstantin’in gelişmesinde görülen Endülüs tesiriyle iyice kök salmıştır.
Kal‘atü Benî Hammâd, Bicâye ve Tilimsân’da mahallî geleneklerle Doğu Endülüs mimarisinin kaynaşması sonucunda ortaya çıkan İslâmî mimarinin en güzel örnekleri yer almaktadır. Kal‘atü Benî Hammâd’da Kasrü’l-Menâr, Bicâye’de Kasru Emîmûn ve Kasrü’n-Necm, Tilimsân’da el-Ubbâd, Sîdî el-Halvî, Sîdî Belhasan camileriyle Mansûre Minaresi ve Meşver Sarayı bunların belli başlılarıdır.
Eski Cezayir şehri (el-Kasaba) Akdeniz etkileriyle Şark (Türk) üslûbunun yanı sıra mahallî özellikleri de birleştiren uyumlu ve ince zevk mahsulü bir mimari tarzı yansıtmaktadır. Cezayir’e “Kireç şehri” lakabının verilmesine sebep olan beyaz badanalı, kafesli dar pencereli ve ahşap direkler üzerine oturtulmuş giriş katı ile bir üst kattan meydana gelen denize nâzır evler Cezayir’in geleneksel ev tarzının örnekleridir.
4. Mûsiki. Halk müziği, gerek seslendirilmesi gerekse nağmeleriyle Cezayir halkının zevkini, şehirde ve köydeki hayat tarzını yansıtmaktadır. Bedevî müziği, nağmeleri ve söyleniş tarzının sadeliğiyle bendir, gayda, davul ve kaval gibi basit aletlerle çalınan bestelenmiş halk şiirine dayanır. Bu tür manzumeleriyle meşhur olanlardan bazıları Şunlardır: Saîd el-Mendâsî, Ahdar b. Hallûf, Ahmed b. Şerîkî, İbn Sâyib, Mustafa b. İbrâhim ve Muhammed b. Kaytûn.
Sanat müziği olarak bilinen şehir müziği ise ince üslûbu, girift nağmeleri ve çeşitli seslendirmeleriyle apayrı bir özellik taşımakta ve Endülüs kaynaklı müveşşah ve zecel türlerinin etkisinde kaldığı açıkça görülmektedir. Bu müzik türü daha çok ud, kanun, kemençe ve rebap gibi telli kaval, zurna ve gayda gibi nefesli aletlerle ve davul, sanc, def, târ, darbuka gibi ritm aletleriyle icra edilir.
5. Resim ve El Sanatları. Eskiçağ’dan kalma fresk ve gravürler, ilk Cezayir insanının toplum ve çevre yapısını tasvir ettiği ilk sanat levhalarıdır. İslâmî dönemde daha çok evleri, köşkleri, mescidleri ve mushafları süsleyen işlemeler ve nakışlar ön plana çıkmıştır. Modern resim ise Arap harflerinin bitkisel süslemeler ve geometrik şekillerle kaynaşmasından meydana gelmektedir. Cezayirli sanatkârların koruyup geliştirdikleri bu resim sanatı ahşap oymacılık ve mücevherler üzerine çeşitli nakışlarda da kullanılmaktadır.
Cezayir el sanatları mahallî görgü-bilgi ve yeteneklerle dış tesirlerin tercümanı durumundadır. Özellikle şehirlilerin elbiselerinde uygulama alanı bulan bu sanat daha çok altın, gümüş ve ipek ipliklerle işlenen desenleri ön plana çıkarmaktadır. Bu desenler bazı kadın elbiselerine büyük bir sanat değeri kazandırmıştır. Bazı Endülüs asıllı aileler özellikle kaftan, sadriye, kemer, şalvar ve yaka yapımında çok meşhur olmuşlardı. Gümüş üzerine mercan kakma, deri işleme, bakırcılık, ahşap işlemeciliği ve geleneksel silâhlar yapımı da önemli bir gelişme göstermektedir.
6. Eğitim-Öğretim ve İlmî Hayat. Cezayir’deki eğitim, İslâmî dönemin başlangıcından XX. yüzyılın sonuna kadar köylerde küçük mekteplerde ve zâviyelerde, şehirlerde ise mescidlerde ve medreselerde yürütülmekteydi. Buralarda Kur’an’ın ezberlenmesi yanında Arapça ile ilgili temel bilgiler ve bazı fıkhî meseleler öğretilirdi. Bu kurumlar vakıfların gelirleriyle beslenirdi. Dağlık yörelerden, Sahrâ ve Vehran bölgelerindeki zâviyelerden büyük fakihler yetişmiştir. Bu zâviyeler içinde en çok şöhret bulanlar Sîdî Mansûr, Abdurrahman Yellûlî, Ali b. Şerîf, Meccâce ve Kaytana zâviyeleridir. Şehirlerdeki medreseler de fıkıhta ve Arapça’daki ilmî seviyeleriyle tanınmaktaydılar. Bu medreselerin en meşhurları Cezayir, Tilimsân, Mâzûne, Kostantîne ve Bicâye’deki medreselerdir.
Fransız işgaliyle birlikte Arapça öğretimi gerilemiş, fıkıh öğretimi ise ancak Kabâil (Kabîliye) ve Sahrâ gibi uzak bölgelerdeki bazı zâviyelerde yapılabilmiştir.
Cem‘iyyetü’l-ulemâi’l-müslimîn ile Hizbü’ş-şa‘b tarafından kurulan medreselerin sayısının azlığına ve işgal kuvvetlerinin bunlarla kıyasıya mücadele etmesine rağmen Arapça’nın öğretilmesinde ve Cezayir’in Arap-İslâm şahsiyetinin korunmasında çok büyük rolü olmuştur (1958 yılında mevcut kırk üç medresede 14.472 öğrenci okumaktaydı). Önceleri Fransızca olan resmî eğitim ve öğretim, bağımsızlığın kazanılmasından sonra Arapça-Fransızca şeklinde bir gelişme göstermiştir. Ancak eğitimin Arapçalaştırılması, lise bitirme imtihanlarının Arapça olarak yapıldığı son yıllara kadar ciddi bir ilerleme kaydetmemiştir.
Cezayir Üniversitesi Cezayir’deki yüksek öğretimin en önemli merkezi sayılmaktadır. 1881 yılında kurulan üniversite bugün edebiyat ve sosyal ilimlerde yüksek bir seviyeye ulaşmıştır; ayrıca çok zengin bir kütüphaneye sahiptir. Cezayir’de bulunan diğer üniversiteler de şunlardır: Câmiatü’l-Cezâiri’t-tikniyye, Câmiatü Vehrân li’l-ulûmi’l-insâniyye, Câmiatü Vehrân li’t-teknûlûciyâ, el-Câmiatü’l-İslâmiyye bi-Kosantîne; ayrıca Kostantîne, Annâbe, Setîf, Bâtne, Tîzîuzû, Belîde, Tilimsân ve Belabbâs üniversiteleri. Bütün bunların yanı sıra yüksek okullar ve enstitüler de eğitim, öğretim ve araştırma faaliyetlerinde bulunmaktadır.
Önemli kütüphanelerin başında yer alan el-Mektebetü’l-vataniyye el-Cezâiriyye, Cezayir şehrinde bulunmaktadır (kuruluşu 1835). Yaklaşık bir milyon cilt kitaba sahip olan bu kütüphanede 3000 civarında yazma eserin bulunduğu bir bölüm de vardır. Mektebetü câmiati’l-Cezâiri’l-merkeziyye 1881 yılında kurulmuş olup bünyesinde daha çok ilmî-edebî kaynak eserler toplanmıştır. 1962’de bağımsızlığın kazanıldığı gün Fransızlar tarafından yakılan kütüphane daha sonra onarılmış ve kitap bakımından zenginleştirilmiştir. Cezayir’de bulunan diğer kütüphaneler ise Mektebetü dâri’l-arşîf el-merkezî ile el-Mektebetü’l-belediyye’dir. Ayrıca Kostantîne, Tilimsân ve Vehran şehirlerinde mahallî kütüphaneler bulunmaktadır. Bunların yanı sıra zâviyelerdeki kütüphanelerle bazı zengin ailelerin özel kütüphaneleri de bulunmaktadır ki buralarda işgal sırasında Fransızlar’ın imhasından kurtulmuş bazı değerli yazma eserler mevcuttur.
Cezayir Arşivi, Müessesetü’l-vesâiki’l-vataniyye’nin ihdas edilmesiyle 1971 yılında kurulmuş olup bir kısmı Osmanlı dönemine, diğer kısmı da Fransız işgali dönemine ait belgeleri ihtiva etmektedir. Burası Kostantîne ve Vehran’da bulunan bölgesel arşivlerle de bağıntılı olarak çalışmaktadır. 1971’de el-Merkezü’l-vatanî li’d-dirâsâti’t-târîhiyye kurulmuş, ancak daha sonra Merkezü’l-bahsi’l-antrûbûlûcî ve’l-etnûgrâfî bünyesine katılmıştır. Ayrıca çok sayıda başka merkezler de bulunmaktadır. Bunların arasında en önemlisi Merkezü tatvîri mesâdiri’t-tâka’dır.
Cezayir’de çok sayıda müze bulunmaktadır. Cezayir şehrindeki bu müzelerin en önemlileri şunlardır: Methaf mâ kable’t-târîh ve’l-antrûbûlûciyâ, el-Methafü’l-vatanî li’l-fünûni’l-cemîle, el-Methafü’l-vatanî li’l-âdiyyât ve’l-âsâri’l-İslâmiyye, Methafü’l-fünûn ve’t-takālîdi’ş-şa‘biyye, Methafü’l-cihâd, Methafü’l-ceyşi’l-hadîsi’t-tekvîn. Diğer bazı şehirlerde de çeşitli müzeler mevcut olup Tilimsân Müzesi önemli İslâmî eserler ihtiva etmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Menşûrâtü Vezâreti’s̱-s̱eḳāfeti’l-Cezâʾiriyye, el-mücevherât ve’l-ḥuliy, el-fen, el-ʿimâre ve’l-metâḥif, Cezâʾir 1970-1977.
İbn Kunfüz, el-Vefeyât, Beyrut 1971.
İbn Zekrî, Evḍaḥu’d-delâʾil ʿalâ vücûbi ıṣlâḥi’z-zevâyâ bi-bilâdi’l-ḳabâʾil, Cezayir 1953.
İbn Meryem, el-Bustân fî ẕikri’l-evliyâʾ ve’l-ʿulemâʾ bi-Tilimsân, Cezayir 1908.
Versilânî, Nüzhetü’l-enẓâr fî fażli ʿilmi’t-târîḫ ve’l-aḫbâr, Cezayir 1908.
Gubrînî, ʿUnvânü’d-dirâye (nşr. Muhammed b. Şeneb), Cezayir 1910.
A. Berbrugger, L’Algérie historique, Pittoresque et monumentale, Paris 1843.
Daumas, La vie arabe et la société musulmane, Paris 1869.
Gonzalez, Essai chronologique sur les musulmans célèbres de la ville d’Alger, Alger 1886.
O. Dupont – X. Coppolani, Les confréries religieuses musulmanes, Alger 1897.
P. Audel, L’orfévrerie algérienne et tunisienne, Alger 1902.
M. Ricard Bel, Le travail de la laine à Tlemcen, Alger 1913.
L. Milliot v.dğr., L’oeuvre législative de la France en Algérie, Paris 1930.
A. Berque, Art antique et art musulman en Algérie, Alger 1930.
G. Esquer, Costume algérois, Alger 1931.
A. Bel, La religion musulmane en Berbérie, Paris 1938.
L. Golvin, Les arts populaires en Algérie, Alger 1951.
G.-H. Bousquet, L’Islam Maghrebin, Alger 1955.
J. Déjeux, La Poésie algérienne de 1830 à nos jours, Paris 1963.
A. Merad, Le réformisme musulman en Algérie, Paris 1967.
Y. Turin, Affrontements culturels dans L’Algérie coloniale, Paris 1971.
R. Bouroiuba, L’Art religieux musulman en Algérie, Alger 1974.
M. B. Salhi, La Rahmania, Paris 1979.
Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, Cezayir 1981, I-II.
J. Berque, L’Algérie, Terre d’art et d’histoire, Paris, ts.
Mahmûd Şît Hattâb, Ḳādetü fetḥi’l-maġribi’l-ʿArabî, Beyrut 1404/1984, II, 157-253.
Abdülalîm Abdurrahman Hıdır, el-İslâm ve’l-müslimûn fî İfrîḳıyyeti’ş-şimâliyye, Cidde 1406/1986, s. 155-187.
Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 494-497 numaralı sayfalarda yer almıştır.