ÇIRÂĞ-ı DEHLÎ

673 (1274) veya 675’te (1276) Kuzey Hindistan’ın Avad şehrinde dünyaya geldi. Ailesi aslen İranlıdır. Dokuz yaşındayken zengin bir yün tüccarı olan babasını kaybetti. Annesi eğitimini sağlama konusunda büyük titizlik gösterdi. Dinî ilimleri Mevlânâ Abdülkerîm-i Şirvânî ve Mevlânâ İftihârüddîn-i Gîlânî’den okudu. Genç yaşlarından itibaren ilimle uğraşmaktan çok kendini zühd, riyâzet ve ibadete vermeyi tercih etti. Yirmi beş yaşında dünyadan el etek çekip Avad şehrinin dışındaki ormanlarda devamlı oruç tutarak on beş yıl kadar yaşadı. Kırk veya kırk üç yaşında iken Avad bölgesinden ayrılarak Delhi’nin “sultânü’l-meşâyih” diye anılan en meşhur Çiştî şeyhi Nizâmeddin Evliyâ’nın müridleri arasına katıldı. Kısa zamanda mürşidinin en sevdiği müridi oldu. 724’te (1324) hilâfet aldı. Çiştîler’in çok sevdiği semâı sünnete aykırı gördüğünden Nizâmeddin Evliyâ’nın semâ meclisine katılmaz, şeyhi de onun bu tavrını hoş karşılardı. Delhi’de bir müddet kaldıktan sonra Nizâmeddin’in başka bir müridi olan meşhur şair Emîr Hüsrev-i Dihlevî aracılığıyla oradan ayrılıp tekrar orman ve dağlara dönmek için şeyhinden izin istediyse de Nizâmeddin ona Delhi’de kalıp karşılaştığı sıkıntılara katlanmasını tavsiye etti.

Nizâmeddin Evliyâ’nın vefatı üzerine (725/1325) onun kurduğu hankahın başına geçince Delhi’nin bütün Çiştîler’i kendisinin etrafında toplanmaya başladı. “Çırâğ-ı Dehlî” lakabını alması bundan dolayıdır. Esasen fazla kalabalıktan rahatsız olan Çırâğ-ı Dehlî, eskiden beri Çiştîler’e düşmanca davranan Delhi Sultanı Muhammed b. Tuğluk’un çeşitli baskılarına mâruz kalmaya başladı. Çiştîler’in siyasî prensipleri hükümdarlardan uzak kalmalarını gerektirirken sultan onların kendisine hizmet etmelerini istedi. Nitekim çıktığı birkaç seferde onu zorla câmedar olarak yanına aldı; bir defa da hapse attırdı. Bu zorluklara büyük bir sabırla katlanan Çırâğ-ı Dehlî, Muhammed b. Tuğluk’un vefatından (752/1351) sonra Sultan Fîrûz’un Delhi tahtına geçmesinde büyük rol oynadı. Sultan Tuğluk’un aksine Sultan Fîrûz Çırâğ-ı Dehlî ve diğer Çiştîler’e çok saygılı davrandı ve onun hankahına büyük servetler bağışladı.

Zikir metodu olarak her nefeste Allah’ı zikretmeye (pâs-ı enfâs) büyük önem veren Çırâğ-ı Dehlî 754’te (1353) çilehânesinde yalnız olarak ibadet ederken Türâb adında bir Kalenderî tarafından bıçaklandı. Ancak ölümden kurtuldu ve her zamanki sabır ve teslimiyetiyle suikastçının cezalandırılmasını önledi, üstelik kendisine bir miktar para verdi. Çırâğ-ı Dehlî 18 Ramazan 757 (14 Eylül 1356) tarihinde vefat etti. Vasiyeti üzerine cenazesini müridlerinden Seyyid Muhammed Gîsûdırâz yıkadı, ancak Gîsûdırâz’ı halife tayin ettiği kesin değildir. Yine vasiyeti uyarınca Nizâmeddin Evliyâ’dan aldığı hırka ve tesbihi kendisiyle birlikte defnedildi. Fîrûz Şah tarafından yaptırılan türbesi bugün harap durumda olup bulunduğu semt sakinleri genellikle Hindu’dur. Müslümanlar ölüm yıl dönümlerinde türbesini ziyaret ederler.

Şiire önem vermeyen ve hatta şiir söylemenin derviş için zararlı olabileceğine inanan Çırâğ-ı Dehlî bir eser bırakmamıştır. Müridlerinden Hamîd Kalender ondan işittiği sözleri (melfûzât) derleyerek Ḫayrü’l-mecâlis adlı bir kitap meydana getirmiştir (bk. bibl.).

BİBLİYOGRAFYA

Abdülhak ed-Dihlevî, Aḫbârü’l-aḫyâr, Delhi 1332, s. 80-86.

Dârâ Şükûh, Sefînetü’l-evliyâʾ, İstanbul 1326, s. 100.

Emîr Hurd, Siyerü’l-evliyâ, Lahor, ts., s. 249-253.

Hamîd Kalender, Ḫayrü’l-mecâlis (nşr. K. A. Nizami), Aligarh 1959, tür.yer.

Gulâm Server Lâhûrî, Ḫazînetü’l-aṣfiyâʾ, Kanpûr 1902, I, 353-357.

Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-ḫavâṭır, II, 155-156.

Ma‘sûm Ali Şah, Ṭarâʾiḳ, II, 138, 146, 149.

K. A. Nizami, Târîḫ-i Meşâyiḫ-i Çişt, Delhi 1953, s. 178-192.

Muhammed İkrâm, Âb-ı Kevs̱er, Lahor 1975, s. 411-422.

Schimmel, Mystical Dimensions of Islam, s. 347, 351, 356.

B. B. Lawrence, Notes from a Distant Flute, Tahran 1978, s. 25-30.

S. A. A. Rizvi, A History of Sufism in India, Delhi 1978, I, 184-189.

Gulâm Ali Âryâ, Ṭarîḳa-yi Çiştî der Hind ve Pâkistân, Tahran 1365 hş., s. 134-138.

Muhammed Habib, “Shaikh Nasiruddīn Mahmud Chirag̲h̲-i Dehli as a Great Historical Personality”, IC, XX/2 (1946), s. 129 vd.

Aziz Ahmad, “The Sufi and the Sultan in Pre-Mughal Muslim India”, Isl., XXXVIII (1962), s. 151-152.

M. Hidayet Hosayn, “Çirâg Dehlî”, İA, III, 435.

Mohammad Shafi, “Čirāg̲h̲-i Dihlī”, EI² (İng.), II, 47-49.

Sharif Husain Qasemi, “Čerāg-e Dehlī”, EIr., V, 262-263.