CÜVEYNÎ, Rüknülislâm

İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin babasıdır. Nîşâbur yakınlarındaki Cüveyn’de doğdu. Babasından edebiyat okudu; ardından Nîşâbur’a giderek Ebü’t-Tayyib Sehl b. Muhammed es-Su‘lûkî’den fıkıh tahsili yaptı. Daha sonra Merv’de Abdullah b. Ahmed el-Kaffâl el-Mervezî’nin fıkıh derslerine devam ederek icâzet aldı. Hocası Kaffâl el-Mervezî’den başka Adnân b. Muhammed ed-Dabbî, Ebû Nuaym Abdülmelik b. Hasan, İbn Mahmiş ve Ebü’l-Hüseyin b. Bişrân’dan da hadis dinleyen Cüveynî’den oğlu İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî, Sehl b. İsmâil, Ali b. Ahmed el-Medînî ve başkaları rivayette bulunmuşlardır. 407 (1016-17) yılında Merv’den tekrar Nîşâbur’a döndü. Burada ders okuttu, fetva ve ilmî münazara meclisleri kurarak birçok ilim adamının yetişmesine vesile oldu. Zamanında Şâfiî mezhebinin önde gelen âlimlerinden biri olan ve çoğu fıkha dair olmak üzere çeşitli eserler yazan Cüveynî Zilkade 438’de (Mayıs 1047) Nîşâbur’da vefat etti.

Eserleri. el-Cemʿ ve’l-farḳ, el-Vesâʾil fî furûḳı’l-mesâʾil, Mevḳıfü’l-imâm ve’l-meʾmûm (bu üç eserin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 482; Suppl., I, 667). Kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Muḫtaṣar, et-Tebṣıra, et-Teẕkire, Silsiletü’l-vâṣıl, Şerḥu’r-Risâle, et-Tefsîrü’l-kebîr, el-Muḥîṭ. Cüveynî’nin herhangi bir mezhebe bağlı kalmaksızın doğrudan hadislere dayanarak yazmaya başladığı bir fıkıh kitabı olan son eser, bazı bölümlerini gören meşhur hadis âlimi Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin tenkit mahiyetinde bir risâle kaleme alması üzerine (bk. Sübkî, V, 77-90) yazımından vazgeçilerek tamamlanmamıştır.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Asâkir, Tebyînü keẕibi’l-müfterî, s. 257-258.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, II, 192.

İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, I, 315.

İbn Hallikân, Vefeyât, III, 47-48.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVII, 617-618.

Sübkî, Ṭabaḳāt, V, 73-93.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 55.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, V, 42.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 253-254.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 339, 385, 445, 601; II, 996, 1258, 1621, 1626, 1910.

Brockelmann, GAL, I, 482; Suppl., I, 667.

a.mlf., “Cüveynî”, İA, III, 249.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 451.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 290-291.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VI, 165.

Bilmen, Tefsir Tarihi, I, 414-416.

J. Schacht, “al-D̲j̲uwaynī”, EI² (İng.), II, 605.