DAMAD

Aslı Farsça olan ve “ana babaya göre kızlarının kocası” anlamını taşıyan damad kelimesinin Osmanlı tarihi açısından terim değeri “hânedandan kız alan”dır. Daha çok İslâm öncesi kültürlerini sürdüren Orta Asya Türk-Moğol devletlerinde ise bu anlamda küregen/gürkan kelimesi kullanılmıştır (geniş bilgi için bk. Doerfer, TMEN, s. 340).

Kuruluş devrinde Osmanlı padişahları kızlarını genellikle Anadolu beyliklerinin şehzadelerine verirlerdi ve bu evlilikler daha çok siyasî amaçlarla yapılırdı. Anadolu birliğinin kurulmasından sonra ise hânedana mensup kızlar (sultanlar), vezirler, kaptanpaşalar ve öteki yüksek rütbeli devlet adamlarıyla evlendirilmeye başlandılar. Bunlarla evlenenlerin çoğu Enderun’dan yetişmiş devşirmelerdi.

Padişah kızını veya kız kardeşini evlendirmek isteyince sadrazama bir hatt-ı hümâyun yazar, damad olacak kişinin nişan takımlarını göndermesini emrederdi. Bazan da sadrazamdan uygun bir damad için tavsiyede bulunmasını ister, sadrazamın gösterdiği adaylardan birini damadlığa kabul ederdi. Damad adayı fermanı alır almaz evliyse karısını boşar ve hemen hazırlıklara başlardı. Damadın ağırlık ve hediyeleri sağlayabilmesi için gerekirse hazineden para yardımı yapılır, çeyizler de hazineden karşılanırdı. Damad geline gönderdiği hediyelerden başka haremdekilere de armağanlar yollardı. Bu evlilikte genellikle sultanların rızası alınmazdı. Nikâhı şeyhülislâm kıyardı. Gözde sultanların nikâhı Dîvân-ı Hümâyun’da, diğerlerininki ise dârüssaâde ağasının odasında veya misafir odasında kıyılırdı. Gelinin vekili dârüssaâde ağası olur, büyük bir debdebe ve ihtişamla yapılan düğün törenini de o idare ederdi (bk. DÜĞÜN). Damadların yaşı genellikle sultanlarınkinden çok ileride olduğundan birçok sultanın genç yaşta dul kaldığı görülmüştür. II. Mahmud devrinden itibaren ise evlenme konusunda sultanlara da söz hakkı verilerek kendi tercih ettikleri kimselerle evlenebilmelerine imkân sağlanmıştır.

Padişah kızlarıyla evlenenlere damad, kız kardeşleriyle evlenenlere ise enişte denirdi. Fakat ikinci sıfatın kullanımı pek yaygın değildir. Damad sıfatı, padişah kızıyla evli olmayan hânedan kadınlarının kocalarını da içine alırdı. Damad olan kişiye İstanbul’un çeşitli yerlerinde arazi ve köşkler verilir, rütbesi de yükseltilerek vezirlik, müşirlik gibi görevlere getirilirlerdi. Padişahlar yalnızca kızlarının değil ailenin başı olarak kız kardeşlerinin de vasîleriydi ve evlenme çağına gelen kız kardeşlerini de evlendirmek zorundaydılar.

Bir sultanla evlenen damad başka kadınla evlenemez ve karısının sözünden pek dışarı çıkamazdı. Sultan kocasını beğenmez veya onunla geçinemezse padişahın izniyle ondan ayrılabilirdi. Nitekim Kanûnî’nin kız kardeşi olan karısını dövmeye kalkan Lutfî Paşa hem karısından ayrılmış hem de vezîriâzamlıktan azledilmişti.

Osmanlı sarayının ünlü damadları arasında Kanûnî’nin kızı Mihrimah Sultan’la evlenen Rüstem Paşa, II. Selim’in kızı İsmihan Sultan’la evlenen Sokullu Mehmed Paşa ve III. Ahmed’in kızı Fatma Sultan’la evlenen Nevşehirli İbrâhim Paşa sayılabilir. Bu sonuncusu ile III. Murad’ın damadı İbrâhim Paşa ve Sultan Abdülmecid’in damadı Ferid Paşa gibi bu unvanla anılan vezîriâzamlar da vardır.

BİBLİYOGRAFYA

Doerfer, TMEN, s. 340.

TSMA, nr. E. 1603; D. 247, 277, 367, 972, 3100, 7004, 7029, 7859.

BA, Cevdet-Saray, nr. 1304, 6312.

Keşfî, Surnâme, Nationalbibliothek, Viyana, nr. H. O. 95 (1101), vr. 2^b-4^a.

Çelebizâde Âsım Efendi, Târîh-i Râşid Zeyli, İstanbul 1282, s. 97-109.

Osman Nuri, Abdülhamîd-i Sânî ve Devr-i Saltanatı, İstanbul 1327, I, 103.

W. Sahm, Beschreibung der Reisen des Reinhold Lubanau, Könisberg 1914, s. 76-82.

N. M. Penzer, The Harem, London 1936, s. 258-260.

Halit Ziya Uşaklıgil, Saray ve Ötesi, İstanbul 1940-41, I, 187-194; II, 93-94.

H. Zübeyr Koşay, Türkiye Türk Düğünleri Üzerine Mukayeseli Malzeme, Ankara 1944, s. 143-145, 249-253.

Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı, s. 159-166.

Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid: Hâtıralarım, İstanbul 1960, s. 160.

Helmuth von Moltke, Türkiye Mektupları (trc. Hayrullah Örs), Ankara 1969, s. 46-47.

M. Çağatay Uluçay, Harem, Ankara 1971, II, 89 vd.

a.mlf., Padişahların Kadınları, tür.yer.

a.mlf., “Fatma ve Sabiha Sultanların Düğünleri”, İstanbul Enstitüsü Mecmuası, IV, İstanbul 1958, s. 135-148.

Özdemir Nutku, IV. Mehmed’in Edirne Şenliği 1675, Ankara 1972, s. 62-63.

Sedat Veyis Örnek, Türk Halkbilimi, Ankara 1977, s. 190-194.

Ali Rıza Balaman, Gelenekler, Töre ve Törenler, İzmir 1983, s. 141-142.

Nahit Sırrı Örik, “Son Damatlar”, Resimli Tarih Mecmuası, III, İstanbul 1952, s. 28-32.

J. H. Mordtmann, “Dâmâd”, İA, III, 465.

a.mlf., “Dāmād”, EI² (Fr.), II, 105-106.