DÂREKUTNÎ

306’da (918) Bağdat’ın bir semti olan Dârülkutn’da doğdu. Babası da bir muhaddis olduğu için daha çocukken ilim meclislerinde bulunmaya başladı ve hıfzını tamamladı. Bağdat, Basra, Kûfe ve Vâsıt gibi ilim merkezlerini dolaşarak bu yerlerdeki âlimlerden ders aldı. Hocaları arasında Ebü’l-Kāsım el-Begavî, İbn Ebû Dâvûd, Mehâmilî gibi devrin meşhur muhaddisleri bulunmaktadır. Ebû Saîd el-İstahrî’den Şâfiî fıkhını, Ebû Bekir en-Nakkāş ve İbn Mücâhid’den kıraat ilmini okudu. Çok küçük yaşta başladığı tahsil hayatını bir ömür boyu sürdürdü. 357’de (968) Şam ve Mısır’a giderek oralarda hem hadis okuttu, hem de buralardaki âlimlerden faydalandı. Dârekutnî’nin tanınmış talebeleri arasında Bâkıllânî, Ebû Hâmid el-İsferâyînî, Ebû Zer el-Herevî, Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Bekir el-Berkānî, Abdülganî el-Ezdî, Ebû Nuaym el-İsfahânî ve Ebü’t-Tayyib et-Taberî gibi meşhur âlimler yer almaktadır. Edebiyat ve şiire olan merakı dolayısıyla çeşitli divanları ezberledi. Seyyid Himyerî’nin divanını ezbere bildiği için kendisini Şiîlik’le itham edenler oldu. Halbuki Bağdatlılar’ın Hz. Osman ile Hz. Ali’den hangisinin daha faziletli olduğuna dair kendisine yönelttikleri soruya Hz. Osman’ın daha faziletli olduğunu söyleyerek cevap vermesi bile (Zehebî, XVI, 457) onun Sünnî bir âlim olduğunu göstermeye yeterlidir. Nitekim İbn Hacer el-Askalânî de Şiî olduğu iddiasını reddetmiştir (Lisânü’l-Mîzân, VI, 249). Ömrünün sonlarında hacca giden Dârekutnî 8 Zilkade 385’te (4 Aralık 995) Bağdat’ta vefat etti. Bâbüddeyr Kabristanı’nda Ma‘rûf-i Kerhî’nin yanına defnedildi.

Güçlü hâfızası ve zekâsı, derin anlayışı ve takvâsıyla devrinin en önde gelen simalarından biri olan Dârekutnî’ye pek az kişiye nasip olan “emîrü’l-mü’minîn fi’l-hadîs” pâyesi verilmiştir. Ancak Dârekutnî, yaşadığı yüzyılda kendisi gibi başka bir muhaddisin bulunup bulunmadığını soran birine, “Kendinizi beğenip temize çıkarmayın” (en-Necm 53/32) meâlindeki âyeti okuyarak cevap vermiştir. Abdülganî el-Ezdî ondan hocam diye söz eder; Ali b. Medînî ve Mûsâ b. Hârûn kendi devirlerinde nasıl birer hadis otoritesi iseler Dârekutnî de kendi zamanında öyledir, derdi. Dârekutnî kıraat ve nahiv ilimlerinde de üstat kabul edilmiş, fıkıhta Şâfiî mezhebini benimsemiş görünmekle beraber fıkhın inceliklerini bütünüyle kavrayan bir âlim olarak taklit yoluna gitmemiştir. Onun muhaddisler hakkındaki değerlendirmeleri daha sonraki âlimler tarafından kesin hüküm olarak benimsenmiş, Hatîb el-Bağdâdî’ye göre ilelü’l-hadîs, esmâü’r-ricâl gibi ilimler Dârekutnî ile sona ermiştir. Dârekutnî, devrine göre en kısa sened kabul edilen ve dört râvisi olan (rubâî) rivayetlere de sahipti. Aynî onun zayıf sayılması gerektiğini ileri sürmüşse de ne Dârekutnî’nin çağdaşı olan âlimler ne de daha sonrakiler böyle bir görüş belirtmemiş, herkes onu güvenilir bir muhaddis olarak kabul etmiştir. Dârekutnî Selef akîdesini benimsediği için kelâm konuları üzerinde durmamış ve bu hususta münakaşa etmekten kaçınmıştır.

Eserleri. Dârekutnî’nin, büyük kısmı hadis ilimlerine ait olmak üzere otuzdan fazla eser ve risâlesi günümüze ulaşmış bulunmaktadır. Bunların başlıcaları şunlardır:

1. es-Sünen. Fıkıh konularına dair hadislerin muhtelif rivayetlerini bir araya toplayan eser Kütüb-i Sitte’den farklı bir yapıya sahiptir. Meselâ es-Sünen’in ilk bahsi olup “Kulleteyn” hadisi diye bilinen rivayetin beş değişik şekline dair elli dört farklı senedi zikretmiştir. Hatîb el-Bağdâdî, bunun müellifin fıkhî ihtilâflara olan derin vukufunu gösterdiğini söylemektedir. Dârekutnî es-Sünen’de ayrıca ricâlle ilgili değerlendirmelere fazlaca yer vermiş, onun bu tenkitleri İbn Züreyḳ el-Hanbelî (ö. 803/1401) tarafından Men tekelleme fîhi’d-Dâreḳuṭnî fî Kitâbi’s-Sünen mine’ḍ-ḍuʿafâʾi ve’l-metrûkîn ve’l-mecrûḥîn (Zâhiriyye, Mecmûa, nr. 33, 22 varak) adıyla bir araya getirilmiştir (Sezgin, I, 207). Ancak râvileri çok iyi tanımasına rağmen eser sünenlere nisbetle daha fazla zayıf, münker hatta mevzû hadis ihtiva etmektedir. es-Sünen Delhi’de (1306), Ebü’t-Tayyib Şemsü’l-Hak el-Azîmâbâdî’nin et-Taʿlîḳu’l-muġnî ʿalâ Süneni’d-Dâreḳuṭnî adlı kitabıyla birlikte dört cilt olarak basılmıştır. Ebû Muhammed Abdullah b. Yahyâ el-Cezâirî’nin (ö. 682/1283) Taḫrîcü’l-eḥâdîs̱i’ḍ-ḍıʿâf min Süneni’d-Dâreḳuṭnî adlı elli altı varaklık eseri Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ayasofya, nr. 464).

2. Kitâbü’ḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkîn. 632 zayıf ve metrûk râviyi alfabetik olarak kısa notlarla tanıtan eser Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1406/1986).

3. Suʾâlât. Bu adla başlayan ve cerh ve ta‘dîle dair Hâkim en-Nîsâbûrî, Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî, Hamza b. Yûsuf es-Sehmî, Ebû Bekir el-Berkānî, Ebû Zer el-Herevî, Ebû Nuaym el-İsfahânî ve Abdülganî el-Ezdî tarafından Dârekutnî’ye sorulan soruları ve cevaplarını ihtiva eden eserler vardır. Bunlardan Hâkim ile Hamza b. Yûsuf es-Sehmî’nin sorularına dair olanı Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir tarafından Riyad’da, Berkānî’nin sorularını ihtiva edeni ise Abdürrahîm Muhammed el-Kâşgarî tarafından İslâmâbâd’da 1404’te (1984) yayımlanmış, Sülemî’ye dair olanı üzerinde de Halîl Hasan Hammâde yüksek lisans tezi hazırlamıştır (el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif, nâşirin girişi, I, 47-48).

4. ʿİlelü’l-ḥadîs̱. Dârekutnî’nin talebesi Ebû Bekir el-Berkānî’ye ezberinden yazdırdığı, onun da müsned tertibine koyduğu eser beş cilt hacminde olup yazmaları çeşitli kütüphanelerde bulunmaktadır (Sezgin, I, 207). Eser el-ʿİlelü’l-vâride fi’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye adıyla Mahfûzürrahman Zeynullah es-Selefî tarafından yayımlanmaya başlamıştır (I, Riyad 1405).

5. Ġarîbü’l-ḥadîs̱. Hindistan’da (Râmpûr 511/1 lugat, 316) bir nüshası bulunan eseri Kâtib Çelebi Ġarîbü’l-luġa adıyla vermekte (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1208) ve İbnü’l-Kayserânî’nin (ö. 507/1113) burada mevcut hadisleri bir araya getirerek kitap üzerinde bir etrâf çalışması yaptığını söylemektedir. Ancak bu eser, Dârekutnî’nin el-Fevâʾidü’l-efrâd’ı üzerine yazılmış olan el-Eṭrâf li’l-efrâd li’d-Dâreḳuṭnî olmalıdır.

6. el-İlzâmât ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn (ʿalâ ṣaḥîḥayi’l-Buḫârî ve Müslim). Hâkim en-Nîsâbûrî’nin el-Müstedrek’i gibi, Buhârî ve Müslim’in şartlarına uyduğu halde Ṣaḥîḥayn’da yer almayan yetmiş hadisi toplayan müsned tertibinde bir eserdir. Ebû Abdurrahman Mukbil b. Hâdî el-Vâdiî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1405/1985, 2. bs.). Dârekutnî’nin çağdaşı Ebû Mes‘ûd ed-Dımaşkī bu eserde Ṣaḥîḥ-i Müslim’e yöneltilen iddiaları cevaplandırmak üzere bir reddiye yazmıştır (Sezgin, I, 208).

7. Kitâbü’t-Tetebbuʿ. Buhârî ve Müslim’in sahîhlerinde yer alıp da Dârekutnî’nin illetli olduğunu söylediği 218 hadisi ihtiva eden bir cüzdür. İbn Hacer el-Askalânî Hedyü’s-sârî’de (I, 100-137), bunlardan Buhârî ile ilgili olan 110 hadisi tek tek ele alarak Dârekutnî’nin iddialarına cevap vermiştir. Rebî‘ b. Hâdî Umeyr el-Medhalî de Dârekutnî’nin Müslim’e yönelttiği tenkitleri Beyne’l-imâmeyn Müslim ve’d-Dâreḳuṭnî adlı yüksek lisans tezinde incelemiştir (Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi, 1396/1976). Kitâbü’t-Tetebbuʿ, el-İlzâmât ile birlikte Ebû Abdurrahman Mukbil b. Hâdî el-Vâdiî tarafından yayımlanmıştır (el-İlzâmât ve’t-Tetebbuʿ, Beyrut 1405/1985, 2. bs.).

8. Ẕikru esmâʾi’t-tâbiʿîn ve men baʿdehüm mimmen ṣaḥḥat rivâyetühû ʿinde’l-Buḫârî ve Müslim. Râvilerin sadece ismen zikredildiği bu eser Bûrân ed-Denâvî ve Kemal Yûsuf el-Hût tarafından yayımlanmıştır (I-II, Beyrut 1406/1985).

9. Ricâlü’l-Buḫârî ve Müslim. Haydarâbâd’da (Âsafiye, Ricâl, nr. 172, 40 varak) bulunan bu eserin Ẕikru esmâʾi’t-tâbiʿîn ile Esmâʾü’ṣ-ṣaḥâbeti’lletî ittefeḳa fîhe’l-Buḫârî ve Müslim ve mâ inferede bihî küllün minhümâ adlı risâleyi de ihtiva ettiği söylenmektedir (el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif, nâşirin girişi, I, 43, dipnot 2). Sezgin Esmâʾü’ṣ-ṣaḥâbe’nin 103 varak olduğunu kaydetmektedir (GAS, I, 208).

10. el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif. İsim, künye, lakap ve nisbeleri yazılışta aynı veya birbirine yakın olup okunuşta farklılık gösteren kimselere dair bu eser Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir tarafından biri fihrist olmak üzere beş cilt halinde yayımlanmıştır (Beyrut 1406/1986).

11. Eḥâdîs̱ü’l-Muvaṭṭaʾ ve’ttifâḳu’r-ruvât ʿan Mâlik ve’ḫtilâfühüm ziyâdeten ve naḳṣan. Risâle Zâhid Kevserî’nin yazdığı bir mukaddimeyle birlikte İzzet Attâr el-Hüseynî tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1365/1946).

12. el-Fevâʾid. Dârekutnî’nin el-Fevâʾidü’l-efrâd, el-Fevâʾidü’l-münteḳāti’l-ġarâʾibi’l-ḥisân, el-Fevâʾidü’l-münteḳāti’l-ḥisân li’bni Maʿrûf, el-Fevâʾidü’l-münteḫabeti’l-(el-münteḳāti’l) ġarâʾibi’l-ʿavâlî gibi her biri beş on varak hacminde on altı kadar fevâidi bulunmaktadır (bk. Sezgin, I, 208; el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif, nâşirin girişi, I, 50-53).

13. Kitâbü’ṣ-Ṣıfât. Eḥâdîs̱ü’ṣ-ṣıfât olarak da bilinen eser, Dârekutnî’nin Kitâbü’n-Nüzûl’ü (Eḥâdîs̱ü’n-nüzûl) ile birlikte Ali b. Muhammed b. Nâsır el-Fukayhî tarafından “Silsiletü akāidi’s-Selef” serisinde yayımlanmıştır (Beyrut 1983).

14. Kitâb fîhi mâ verede mine’n-nuṣûṣi’l-vâride fî kitâbi’llâh ve’l-eḥâdîs̱i’l-müteʿalliḳa bi-rüʾyeti’l-bârî. Bir nüshası İspanya’da Escurial Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 1445, 154 varak).

15. Fezâʾilü’ṣ-ṣaḥâbe ve menâḳıbühüm. Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer’in faziletlerine dair olan bu risâlenin yazma bir nüshası Zâhiriye Kütüphanesi’ndedir (Mecmû, nr. 47/2, vr. 14^a-24^b).

16. Kitâb fîhi erbeʿûne ḥadîs̱en min Müsnedi Büreyd b. ʿAbdillâh b. Ebî Bürde. Eserin yazma bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Şehid Ali Paşa, nr. 541, vr. 136^a-174^b).

17. Kitâbü’l-Ḳırâʾât. Ömrünün sonlarına doğru kıraat okutan müellif, sahasında ilk defa kıraat esaslarını belli bablara ayırarak açıklayan bu eseri yazmış, kendisinden sonraki kıraat âlimleri kitap telifinde Dârekutnî’nin bu eserindeki metodunu benimsemişlerdir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1449).

18. Kitâbü’l-Esḫiyâʾ ve’l-ecvâd. Kaybolduğu sanılan eserin Bankipûr nüshası S. Vecâhet Hüseyin tarafından Kalküta’da yayımlanmıştır (JASB, New serie 30 [1934], s. 39-149).

19. Aḫbâru ʿAmr b. ʿUbeyd. Mu‘tezile’nin ileri gelenlerinden biri olan ve zâhidliğiyle tanınan Amr b. Ubeyd ve görüşlerine dair bu risâle basılmıştır (Beyrut 1967).

Dârekutnî’nin bunlardan başka Kitâb fî beyâni nüzûli’l-cebbâr külle leyletin min ramażân, Kitâbü’l-İḫve ve’l-uḫuvve (el-eḫavât), el-Eḥâdîs̱ü’r-rubâʿiyyât gibi eserleri vardır (bk. Sezgin, I, 209). Bu sonuncu kitap, Ḫumâsiyyâtü’d-Dâreḳuṭnî diye anılan ve onun es-Sünen’indeki kırk kadar humâsî rivayeti ihtiva eden eser olmalıdır (Şâkir Mahmûd Abdülmün‘im, I, 333). Muhtelif kaynaklarda belirtildiğine göre Dârekutnî’nin seksen kadar eseri olup (bk. el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif, nâşirin girişi, I, 41-56) bunlar arasında Esmâʾü’l-müdellisîn, Taṣḥîfü’l-muḥaddis̱în, Şüyûḫu’l-Buḫârî, Kitâbü’l-ʿİlel, Ġarâʾibü Mâlik (Eḥâdîs̱ü Mâlik elletî leyse fi’l-Muvaṭṭaʾ), el-Müdebbec, Müsnedü Ebî Ḥanîfe de yer almaktadır.

BİBLİYOGRAFYA

Dârekutnî, es-Sünen, Kahire, ts. (Dârü’l-Mehâsin).

a.mlf., el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif (nşr. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir), Beyrut 1406/1986, nâşirin girişi, I, 9-56, ayrıca bk. s. 43, dipnot 2.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, XII, 34-40.

Sem‘ânî, el-Ensâb, V, 245-247.

İbn Hallikân, Vefeyât, I, 331.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVI, 449-461.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, III, 991-995.

Sübkî, Ṭabaḳāt, III, 462-466.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 317-318.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 558.

İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, VI, 249.

a.mlf., Hedyü’s-sârî (Hatîb), I, 100-137.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 55, 87, 149, 832; II, 1208, 1394, 1403-1404, 1421, 1440, 1449, 1458, 1637, 1739.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 683.

Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 23.

Sezgin, GAS, I, 206-209.

Ziriklî, el-Aʿlâm, V, 130.

Şâkir Mahmûd Abdülmün‘im, İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Bağdad 1978, I, 333.

Heffening, “Dârekutnî”, İA, III, 481-482.

J. Robson, “al-Dāraḳuṭnī”, EI² (İng.), II, 136.