Başlangıçta el-Kütübhânetü’l-Hidîviyye (Hidiviyye Kütüphanesi) adıyla kurulmuş olup Hidiv II. Abbas zamanında (1892-1914) Dârü’l-kütübi’l-Hidîviyye adını aldı. Hüseyin Kâmil Paşa’nın 1914’te başa geçmesiyle Dârü’l-kütübi’s-Sultâniyye diye anılmaya başlayan kütüphanenin adı Kral I. Fuâd (1917-1937) tarafından Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye olarak değiştirildi. Mısır millî kütüphanesi haline getirildiği 1963 yılında Mektebetü Mısr el-Kavmiyye ve 1971’den itibaren de el-İdâretü’l-âmme li-dâri’l-kütüb adını alan kütüphane günümüzde, Vizâretü’s-sekāfe ve’l-irşâdi’l-kavmî (Kültür ve Millî Eğitim Bakanlığı) bünyesinde kurulan el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb (General Egyption Book Organization) adlı müesseseye bağlı bir genel müdürlük olarak faaliyetine devam etmektedir.
Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Osmanlı Padişahı Sultan Abdülaziz’in 1863’te Mısır’ı ziyaretinden sonra onun işareti üzerine (C. Zeydân, II, 461), Evkaf Nâzırı Ali Paşa Mübârek’in teşebbüs ve gayreti, Mısır Hidivi İsmâil Paşa’nın yardımı ile kuruldu. Ali Paşa, Kahire’de vakıflara bağlı mescidlerde, okul ve devlet dairelerinde mevcut yazma Kur’ân-ı Kerîm nüshaları ile bir kısmı kaybolmuş veya harap olmuş değerli yazma eserlerden elde kalanların toplanarak korunması için bir kütüphane tesisini teklif etti. Bunun üzerine Hidiv İsmâil Paşa 23 Mart 1870’te çıkardığı irâde-i seniyye ile halkın istifadesine sunulmak üzere 30.000 cilt kitabı barındıracak bir kütüphane kurulması için emir verdi. Ardından kendi parasıyla satın aldığı 3458 kitabı bu kütüphaneye hediye etti. 2473’ü Arapça, 650’si Türkçe ve 335’i Farsça olan bu koleksiyon daha sonra kardeşi Mustafa Fâzıl Paşa’nın desteğiyle zenginleştirildi. Başlangıçta kütüphaneye esas teşkil eden koleksiyonlar, sultanların ve diğer bazı kişilerin camilere vakfettikleri değerli eserlerle Manastırlı Hasan Paşa, Mustafa Fâzıl Paşa ve Şeyh eş-Şinkītî’ye ait kitaplardı. Kütüphane binası olarak ayrılmış olan Mustafa Fâzıl Paşa Sarayı’nın bir katı yetmeyince kütüphane 1904 yılında Ahmed Mâhir Meydanı’ndaki (Bâbü’l-halk) yeni binasına taşınarak hizmete açıldı. Kütüphaneye gerek hediye ve satın alma, gerekse Mısır matbuat kanunu gereğince gönderilen kitap ve dergilere Muhammed Ali, Halil Ağa, Ahmed Tal‘at, Ahmed Teymur, Ahmed Zeki, İbrâhim Hilmi, Kemâleddin Hüseyin, Yûsuf Kemal, Mustafa Fâzıl, Ahmed el-Hüseynî, Mahmûd el-Felekî, Ömer Mekrem, Ali Celâl Bek el-Hüseynî ve Ömer Tosun gibi ilim ve devlet adamlarının değerli koleksiyonları da ilâve edilmiştir. Kütüphane Firdevsî’nin Şehnâme’si, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî’nin Mes̱nevî’si ve Sa‘dî’nin Bostân’ı gibi sanat değeri büyük tezhip ve minyatürlü yazmalar yanında “berdî” denilen Mısır papirüsü, Arap paraları, müzelik çeşitli süs eşyası ve bilhassa tezhipli Kur’an nüshaları ile Arap âlemindeki en zengin yazma ve matbu eserleri bünyesinde barındırmakta olup halen yaklaşık 5 milyon cilt kitabı ve 2000 okuyucuyu alabilecek genişlikte okuma salonlarına sahiptir. Buradaki en eski Arapça yazma, İmam Şâfiî’ye ait olup onun öğrencisi Rebî‘ b. Süleyman el-Murâdî’nin nüshasından 265’te (878-79) istinsah edilen er-Risâle adlı eserdir. Papirüs üzerine yazılı en eski vesika ise Zilkade 87 (Ekim 706) tarihini taşımaktadır. Ayrıca kütüphanede koyun ve keçi derisinden elde edilen parşömen üzerine yazılmış on adet muahede ve akid metni mevcuttur. En eski gazete 1263 (1847) tarihli el-Veḳāʾiʿu’l-Mıṣriyye, 5000 civarındaki Arap paralarından en eski tarihli olanı da 77 (696) yılında Halife Abdülmelik b. Mervân adına basılmış olan dinardır.
1946 yılında kütüphanenin müdürlüğüne getirilen Emîn Mürsî Kandil Bek’in gayreti, ilmî ve idarî sahalardaki dirayeti, Kral I. Fâruk’un da himayesiyle Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye büyük hamleler yaptı. Bunların başında bazı önemli eserlerin noksan ciltlerinin yayımlanması gelir. Tefsir ve bilhassa Arap edebiyatında kaynak eser niteliğindeki bazı kitapların kısa zamanda ve ilmî bir şekilde neşredilmesi gayesiyle Maarif Bakanı Tâhâ Hüseyin tarafından kütüphane bünyesinde çalışmak üzere birçok âlim görevlendirildi. İlk olarak Kurtubî’nin el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân adlı tefsiri, Şerḥu eşʿâri’l-Hüẕeliyyîn, Şerḥu Dîvâni Kâʿb b. Züheyr, en-Nücûmü’z-zâhire, Nihâyetü’l-ereb, İnbâhü’r-ruvât, Kitâbü’l-Eġānî vb. kitapların muhtelif ciltleri neşredildi. Daha sonra başka önemli eserler de yayımlanmıştır (bk. el-Muḳteṭaf, s. 189). Bunun yanı sıra yine Emîn Mürsî Kandil Bek’in gayretiyle Kahire’nin kalabalık semtlerinde belli bir ihtiyaca cevap verecek şekilde sayısı yediyi bulan ek kütüphaneler kurulmuştur. Bunlar ez-Zâhir, ez-Zeytûn, Hulvân, Şobra, el-Fen, Meberrâtü’l-melîk Fuâd, el-Fârûkıyye kütüphaneleridir.
Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’ye 1945’ten beri her yıl binlerce cilt kitap girmektedir. Ayrıca dünya kütüphanelerinde mevcut nâdir eserlerin ve papirüslerin mikrofilm, fotoğraf vb. usullerle birer nüshası temin edilmeye çalışılmaktadır. Değerli yazmalar için kataloglar hazırlanmaya başlanmıştır. Bu faaliyetlerin gerçekleşmesi için de kütüphaneye gelir sağlayan vakıflar kurulmuştur.
Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye dört ana bölümden oluşmaktadır. 1. Okuyucu Hizmetleri Bölümü. a) Kitapların muhafaza edildiği kısım. Asıl kütüphane bölümü olup burada Arapça ve yabancı dille yazılmış kaynak eserler bulunur. Bu bölüm, kitap ve süreli yayınlardan kütüphaneye gelen bütün matbu eserleri ihtiva eder ki bunlar kanun gereği kütüphaneye gönderilen basılı eserlerle mübadele, satın alma ve bağış yolları ile sağlanan yayınlardan oluşur. Kütüphanedeki Arapça kitapların sayısı 463.115, yabancı dillerdekilerin ise 286.483 kadardır. b) Müracaat kitapları kısmı. Araştırmacı ve okuyucuların hizmetine sunulmak üzere Arapça ve diğer dillerde yazılmış bütün ilim dallarındaki kaynakları içeren eserler salonudur. Bu bölümün memurları, aslî kaynakları Dewey Onlu Tasnif Sistemi’ne göre tertip ve muhafaza görevini yapmaktadırlar. c) Özel koleksiyonlar kısmı. Çeşitli sanat dalları ile ilgili salon, mûsiki salonu ve görmeyenlerin okumasına mahsus özel salondan ibarettir. d) Süreli yayınlar kısmı. Arapça ve diğer dillerde yayımlanan periyodiklerle bir okuma salonundan oluşur. Arapça yayınların sayısı 3300, diğer dillerdeki periyodiklerin sayısı ise 2500 kadardır. e) Birleşmiş milletler neşriyatı kısmı. Mühendislik, tıp, endüstri, siyaset, ziraat, içtimaiyat ve iktisat gibi çeşitli alanlarda uzman araştırmacıları ilgilendiren bölümdür.
2. Yayın Değişimi (Mübadele) Bölümü. Kütüphanenin mübadele yoluyla zenginleştirilmesi için çalışan bu bölüm 1966 yılında kurulmuştur. Önceleri mübadele bağlantılarının sayısı azdı, ancak zamanla muhtelif kısımlara bağlı 500’e yakın mübadele organizasyonu gerçekleştirildi. Bunlar Amerika, Rusya, Avrupa, Asya, Afrika ve Avustralya ile mübadele kısımlarından meydana gelmektedir. Derleme kanunu gereğince ülkede basılan her türlü kitaptan ikişer nüsha, süreli yayınlardan ise üçer nüsha kütüphaneye gönderilmektedir. Kitap değişimi bu yayınların mükerrer nüshaları ile yapılmaktadır.
3. Teknik Hizmetler Bölümü. Bu birim sağlama, kataloglama ve yazmalar kısımlarını içine alır. Sağlama kısmı derleme (1954 tarihli derleme kanunu gereği yayınevleri tarafından kütüphaneye gönderilen eserler), hediye ve satın alma yolu ile gelen kitaplar, periyodiklere abone olma ve kayıt servisi gibi alt bölümlerden oluşur. Kataloglama bürosu dört kısma ayrılır: Arapça kataloglar bölümü, yabancı dillerdeki kataloglar bölümü, Şark katalogları bölümü ve bibliyografya bölümü. Yazmalar ve Mısır papirüsü kâğıtları bölümü çok değerli bir koleksiyona sahiptir. Kütüphanenin bugünkü mevcudu 57.469 Arapça, 2554 Farsça, 5154 Türkçe yazmaya ulaşmıştır. Ayrıca 6661 yazmanın filmi büyütülerek basılmıştır. Bunun yanında kütüphanede Arapça yazılmış 3000 adet papirüs ile deri üzerine yazılmış 5000 vesika ve değerli hat örneklerini ihtiva eden bir koleksiyon bulunmaktadır. Orijinal nüshaların korunması için yazmaların filme alınması projesine göre bunların çoğunun mikrofilm çekimi tamamlanmıştır.
4. Kütüphanecilik Hizmetleri Bölümü. Bu kütüphane ile Kahire ve diğer bölgelerdeki umumi kütüphanelerin kontrol ve koordinasyonundan sorumludur. Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye müdürlüğüne önceleri yabancılar getirilmiş, ilk defa 1914 yılında Ahmed Lutfî es-Seyyid adında bir Mısırlı kütüphaneye müdür olmuştur.
Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’yi düzenleyen tâlimatnâme ve kanunların en önemlileri, 1870 yılında çıkan emirle 1871’de çıkarılan kanundur. Ayrıca 1889 yılında rahatça gelişebilmesi için Hidiv Tevfik tarafından müstakil bir kurum haline getirilmiştir. 1911’de Hidiviyye Kütüphanesi’nin biri idarî, diğeri teknik olmak üzere iki yönden düzenlenmesi hakkında bir kanun yürürlüğe girmiştir. 1937’de de kütüphanenin yeniden düzenlenmesi için bir kanun çıkarılmıştır. Bu kanunla bağlantılı olan tâlimatnâmelerin en önemlisi kütüphanenin 1938 tarihli iç tüzüğüdür. Ancak bu kanunun yine de yeterli olmadığı görülünce 1956 yılında yeni bir kanun yürürlüğe konmuştur.
Kuruluşundan bu yana kütüphanedeki çeşitli kitap ve bölümlerle ilgili kataloglar yayımlanmıştır. Bunların başlıcaları şunlardır: Fihrisü’l-kütübi’l-mevcûde bi’l-kütübḫâneti’l-Ḫidîviyye (Kahire 1872-1873); Ẕeylü’l-kütübḫâneti’l-Ḫidîviyye (Kahire 1875); Fihristü’l-kütübi’l-ʿArabiyyeti’l-maḥfûẓa bi’l-kütübḫâneti’l-Ḫidîviyye (I-VII, Kahire 1883-1891); Fihristü’l-kütübi’t-Türkiyye (haz. Ali Hilmi ed-Dağıstânî, Kahire 1888); Fihristü’l-kütübi’l-ʿArabiyyeti’l-mevcûde bi’d-Dâr (I-IX, Kahire 1924-1963); Fihristü mektebeti Ḳavala (I-IV, Kahire 1931); Fihristü mektebeti Mekrem (Kahire 1933); Fihrisü’l-kütübi’l-Fârisiyye (I-II, Kahire 1939); Fihristü’l-Ḫizâneti’t-Teymûriyye (I-IV, Kahire 1947-1950); el-Kütübü’lletî iḳtenetha’d-Dâr 1948 (Kahire 1949); el-Kütübü’lletî iḳtenetha’d-Dâr 1949 (Kahire 1952); Fihristü’l-maḫṭûṭât 1936-1955 (haz. Fuâd Seyyid, I-III, Kahire 1961-1963); Fihrisü’d-devriyyâti’l-ʿArabiyyeti’lletî teḳtenîha’d-Dâr (Kahire 1963); Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-Fârisiyyeti’lletî teḳtenîhâ Dârü’l-kütüb ḥattâ ʿâm 1963 (I-II, Kahire 1966); Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿilmiyyeti’l-maḥfûẓa bi-Dâri’l-kütübi’l-Mıṣriyye (I-II, haz. David A. King, Kahire 1981-1986); Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’t-Türkiyyeti’l-ʿOs̱mâniyye elletî iḳtenethâ Dârü’l-kütübi’l-ḳavmiyye münẕü ʿâm 1870 ḥattâ nihâyeti 1980 (Kahire 1987).
BİBLİYOGRAFYA
C. Zeydân, Târîḫ, II, 461-463.
Ph. Di Tırâzî, Ḫazâʾinü’l-kütübi’l-ʿArabiyye fi’l-ḫâfiḳayn, Beyrut 1947, I, 191-197.
M. Zeki Ören – Kasım Çelik, Mısır Millî Kütüphanesindeki Ocak-Şubat 1985 Kütüphanecilik Staj Raporu, İSAM Ktp., nr. 15.505.
Abdüllatîf es-Sûfî, Lemeḥât min târîḫi’l-kitâb ve’l-mektebât, Dımaşk 1987, s. 320-325.
İzzet Yâsîn Ebû Heybe, el-Maḫṭûṭâtü’l-ʿArabiyye, fehârisühâ ve fihristühâ fî Cumhûriyyeti Mıṣri’l-ʿArabiyye, Kahire 1989, s. 231-251.
“Dârü’l-Kütübi’l-Mıṣriyye”, el-Muḳteṭaf, II, Kahire 1951, s. 187-191.
el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, II, 324-325.
Ferîd Vecdî, DM, VIII, 82-88.
Kâzım Yaşar Kopraman, “Ali Paşa Mübârek”, DİA, II, 434.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 8. cildinde, 508-510 numaralı sayfalarda yer almıştır.