BAĞDATLI İSMÂİL PAŞA

Bağdat’ta doğdu. Irak’ın Süleymaniye şehri ileri gelenlerinden Baban ailesine mensup olduğu için Babanî veya Babanzâde lakabı ile de anılır. Babasının adı Mehmed Emin, dedesininki de Selim’dir. Irak’ta halkı askerliğe teşvik maksadıyla açılan Zâbit Mektebi’nde okuyarak subay çıktı. 1875’te İstanbul’a gitti ve 1878’de hayatının bundan sonrasını geçireceği Bakırköy’e yerleşti. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilânından sonra mirlivâ rütbesiyle Jandarma Dairesi ikinci şube müdürü oldu. 1920’de bu görevden emekli olduktan üç ay sonra vefat etti ve İstanbul’da Bakırköy Mezarlığı’na defnedildi.

Eserleri. Askerlikle ilmî çalışmalarını beraber yürüten İsmâil Paşa İstanbul’a gelişindan az sonra başladığı ve otuz beş yıllık bir emek mahsulü olan iki önemli eseriyle ilim âleminde tanınmıştır.

1. Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Keşfü’ẓ-ẓunûn’a zeyil olarak Arapça kaleme aldığı bu eserinde Kâtib Çelebi’nin göremediği yahut bahsetmediği veya ondan sonra yazılan çeşitli ilim dallarından dört bin kadar Arapça, Farsça ve Türkçe kitap hakkında kısa bibliyografik bilgiler vermektedir. Keşfü’ẓ-ẓunûn için meydana getirilmiş zeyiller içinde en genişi İsmâil Paşa’nın bu eseridir. Eser tamamlanmasını takip eden uzun bir bekleyişten sonra müellif nüshası esas alınarak Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge tarafından iki cilt halinde yayıma hazırlanıp Millî Eğitim Bakanlığı’nca İstanbul’da basılmıştır (I-II, 1945-1947). Duyulan ihtiyaç üzerine eserin 1972’de tıpkıbasımı yapılmıştır. Ayrıca Tahran’da yapılmış birçok ofset baskısı da vardır. Îżâḥu’l-meknûn’un müellif hattı eksik bir müsvedde nüshası Yapı Kredi Bankası Genel Müdürlüğü Kütüphanesi’nde (İstanbul) bulunmaktadır.

2. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. Büyük bir biyografi ve bibliyografya ansiklopedisidir. İki ciltlik eserde İslâm âleminde yetişmiş 9000 civarında müellifin (I. ciltte 5398) hal tercümesi ve bunların çeşitli ilim dallarına ait 50.000 civarında kitabı (I. ciltte 25.000 eser) söz konusu edilmektedir. Bazı müellifler hakkında çok kısa bilgi ile yetinilirken bazılarının hayatları ve eserleri hakkında ise oldukça geniş bilgi verilmiş, Türk olanlar isimlerinin yanına yıldız işareti konularak ayrıca belirtilmiştir. Hediyyetü’l-ʿârifîn müellif nüshası esas alınarak Kilisli Rifat Bilge, İbnülemin Mahmud Kemal İnal ve Avni Aktuç tarafından iki cilt halinde yayıma hazırlanıp Millî Eğitim Bakanlığı’nca I. cildi 1951’de, II. cildi de 1955’te İstanbul’da basılmıştır. Bu eserin de Îżâḥu’l-meknûn gibi Tahran’da yapılmış birçok ofset baskısı vardır. Ayrıca Nail Bayraktar’ın eserde adı geçen müelliflerin şöhret buldukları künye, nisbe, mahlas ve lakapları esas alarak hazırladığı yeni bir indeks Millî Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanmıştır (Hediyyetü’l-Ârifîn, Esmâü’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn Şöhretler İndeksi, İstanbul 1990).

BİBLİYOGRAFYA

Keşfü’ẓ-ẓunûn, nâşirlerin girişi, I, 13.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 158.

Osmanlı Müellifleri, III, 28.

Gövsa, Türk Meşhurları, s. 193.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, II, 289-290.

Bâkır Emîn el-Verd, Aʿlâmü’l-ʿIrâḳi’l-ḥadîs̱ (1869-1969), Bağdad 1977, I, 129-130.

İmâd Abdüsselâm Raûf, et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûne’l-ʿIrâḳıyyûn, Bağdad 1983, s. 284-285.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), I, 326.

Maʿa’l-Mektebe, s. 79-80.

İzzüddin Tenûhî, “Hediyyetü’l-ʿârifîn”, MMİADm., XXX/1 (1955), s. 129-131.

Rudolf Sellheim, “İsmāʿil Baša Al-Baġdādī, Hadīyat al-ʿārifīn asmaʾ al-muʿallifīn wa āṯār al-muṣannifīn”, Oriens, VIII, Leiden 1955, s. 295-296.

“Babanzâde İsmail Paşa”, TDEA, I, 275.

“İsmail Paşa (Bağdatlı)”, ABr., XII, 42.