Bir Adam Yaratmak, Necip Fazıl’ın pek tutulmayan epik tiyatro türündeki birinci piyesi Tohum’dan (İstanbul 1935) sonra, gerek tiyatro tekniği, gerekse yüklendiği güçlü ve çarpıcı mesajı ile tiyatro yazarlığında ustalığının ilk eseri olmuştur. Oyunun I. perdesi Boğaziçi’nde, tiyatro yazarı Hüsrev’in yalısında geçer. Yazdığı “Ölüm Korkusu” adlı piyesin kahramanı, annesini kaza kurşunu ile öldürünce aklî dengesini kaybeder ve daha önce babasının yaptığı gibi kendisini bahçedeki incir ağacına asarak intihar eder. Hüsrev’in yalısının bahçesinde de bir incir ağacı vardır ve onun babası da kendisini bu ağaçta asmıştır. Yalıda Hüsrev, piyesin başrolünü oynayan aktör Mansur, Hüsrev’in annesi, halasının kızı Selma, gazete patronu Şeref, Şeref’in Hüsrev’e âşık karısı Zeynep ve ruh doktoru Nevzat’ın bulundukları bir gün piyes üzerinde konuşulmaktadır. Eserdeki kaza kurşunu hadisesini gerçekçi bulmayan misafirleri ikna etmek için boş zannettiği bir tabanca ile ateş eden Hüsrev, kendisine hissî bir ilgi duyan Selma’yı kaza ile vurur. II. perde Maçka’daki kışlık apartman dairesinde geçer. Sağlığını kaybetmiş ve sinirleri bozulmuş olan Hüsrev sürekli olarak babasının intiharını düşünmekte, annesine bu konu ile ilgili sorular sormaktadır. Oyundakine benzeyen fakat gerçek olan bu ikinci kaza, Hüsrev’in arkadaşı Doktor Nevzat tarafından bir reklam aracı olarak kullanılmak istenmekte, Şeref ise gazetesinin satışını arttırmak için olayı bir sansasyon haline getirmektedir. Bu olaylar sonucu Hüsrev gittikçe yalnızlığa düşer. III. perde yine yalıda geçer. Hüsrev’in babasının otuz yıl önce kendisini astığı incir ağacı annesi tarafından uşak Osman’a kestirilir. Hüsrev kendisine çok benzeyen babasının portresi karşısında Osman’la konuşmakta, hezeyan halinde fakat düzenli cümlelerle kaderden ve ölümden bahsetmektedir. Ona komplo hazırlayan dostlarıyla beraber, bahçedeki incir ağacını kestiren annesini de artık düşman görmektedir. Gittikçe yalnız kalan ve etrafındaki dairenin daraldığını hisseden Hüsrev, son tabloda kendisini götürmeye gelen hükümet doktoru, hastahane gardiyanı, Şeref ve Nevzat’a tevekkülle teslim olur.
Ayrıntılı dekor, kostüm, aksesuar, ışık, ses tonu, jest ve mimik direktifleriyle yüklü eser, bu bakımdan sahneye koyucu-rejisöre hiçbir yorum imkânı bırakmamıştır. Teknik açıdan getirdiği bir başka yenilik ise Bir Adam Yaratmak’la eserde söz konusu olan “Ölüm Korkusu” adlı piyesin ustalıkla iç içe kullanılmasıdır. Eserin teziyle çok yakından ilgili olan bu husus, Hüsrev’le yarattığı kahramanın sürekli paralelliğini gerektirmiştir. Böylece bu çifte tiyatroda, babanın intihar etmiş olması sebebiyle oğulun da aynı kadere mahkûm oluşu klasik trajedinin fatalist felsefesini hatırlatırsa da Bir Adam Yaratmak’ta ölümden çok Hüsrev’in tiyatrosunun da adı olan ölüm korkusunun varlığı, egzistansiyalistlerin “angoisse”ını ve İskandinav tiyatrosunun karanlık ve boğucu atmosferini daha fazla düşündürür. Bu sebeple oynandığı ve yayımlandığı günden itibaren eser, İbsen’in ve Strindberg’in piyeslerine benzetilmesi yanında irsiyetin insandaki etkisinden, “ben”in çözümlenmesi ve üç ayrı kişilik halinde görünmesine, kader ve var oluş meselelerinden baba kompleksine ve eserle yazarı arasındaki ilişkiye kadar değişik yorumlarla ele alınmıştır.
Hüsrev’in piyesinde eserin kahramanının ölümü intihar şeklinde gerçekleşirken Necip Fazıl’ın oyununda incir ağacı kesilir; böylece İslâm inancına ters düşen cana kıyma hususu gerçekleşmemiş olur.
Bir Adam Yaratmak’ın yazılışı, Necip Fazıl’ın mürşidi Abdülhakim Arvâsî’yi tanıdığı yıllara rastlar. O ve Ben’de (İstanbul 1974) bu eserinden, “geçirdiğim büyük ruh çilesinin sahne destanı” diye bahseder. Bir madde ötesi arayışı içinde olan Hüsrev de Selma’ya, “Ben çok zayıfım. Onun içindir ki mahrem tarafımın hakkını müdafaa ediyorum. Mahremin cazibesini duyuyorum” der. Hüsrev bir buhranın insanıdır. Eserinde bir insan yarattığı ve böylece Allah’a karşı geldiği için cezalandırıldığı inancındadır. İnsanın iradesi yoktur, her hadise onu mukadder sona doğru götürecektir. Yazarın daha sonraki tiyatrolarından olan Nam-ı Diğer Parmaksız Salih’teki (İstanbul 1949) gibi burada da veraset kaderin bir tezahürü olarak görünür.
Bu mistik arayışların dışında eser bir başka açıdan sanatkâr psikolojisini yansıtır. Bütün eserde sanatın dünyası ile gerçek karşı karşıyadır.
Bir Adam Yaratmak’ın ilk basımı, Necip Fazıl’ı tiyatro yazmaya teşvik eden ve eserdeki Hüsrev rolünü de başarı ile oynayan Muhsin Ertuğrul’a ithaf edilmiştir (İstanbul 1938). Bu basımın kapağına çizilen mekanik-robot insan deseni ise o yıllarda sanat çevresindeki dostlarından Zahir Güvemli’ye aittir. Eser 1937-1938 tiyatro mevsiminde İstanbul Şehir Tiyatrosu’nda uzun süre kapalı gişe oynanmış, 1978’de de Yücel Çakmaklı tarafından televizyon filmi olarak çekilmiştir. Bir Adam Yaratmak, Türk edebiyatında tenkitçilerin hakkında en çok fikir yürüttükleri tiyatro eserlerinin başında gelmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Özdemir Nutku, Tiyatro ve Yazar, Ankara 1960, s. 100-128.
Necip Fazıl Kısakürek, Bâbıâli, İstanbul 1976, s. 209-217.
Mustafa Miyasoğlu, Necip Fazıl Kısakürek, İstanbul 1985, s. 79-87.
a.mlf., “Bir Adam Yaratmak”, TDEA, I, 440-442.
Zahir Güvemli, “Bir Adam Yaratmak Piyesinin Tahlili”, Türk Tiyatrosu (özel sayı), sy. 87, İstanbul 1938, s. 1-15.
Ali Rıza Korap, “Bir Adam Yaratmak Münasebetiyle”, Varlık, sy. 119, İstanbul 1938, s. 741-743.
Sait Yeni, “Bir Adam Yaratmak”, Diriliş, sy. 14, İstanbul 1970, s. 48-51.
Mehmed Muhsin, “Bir Adam Yaratmak ya da Ölüm Korkusu”, Suffe: Kültür Sanat Yıllığı 1984: Necip Fazıl Armağanı, İstanbul 1984, s. 464-468.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 185-186 numaralı sayfalarda yer almıştır.