Mevcut bilgilere göre Türk ve İslâm âleminde yayımlanan ilk kadın dergisi olan Âlem-i Nisvân, Kırımlı gazeteci ve yazar Gaspıralı İsmâil Bey’in çıkardığı Tercümân-ı Ahvâl-i Zamân gazetesinin (1883-1914) ilâve yayını olarak, liseyi yeni bitirmiş kızı Şefika Gaspıralı’nın idaresinde neşredilmeye başladı (3 Mart 1906).
Âlem-i Nisvân, başlığı altında bulunan “Müslimelere mahsus edebî ve tedrîsî haftalık mecmuadır” ibaresi derginin özelliğini açıklamaktaysa da ilk sayısı Türkiye’de henüz ele geçmediğinden, program ve gayesi 28 Nisan 1906’da Tercüman gazetesinde yayımlanan iki ilândan öğrenilebilmektedir. Birinci ilân şöyledir: “Âlem-i Nisvân, yani ‘hanımlar dünyası’, hanımlara mahsus haftalık edebî ve fennî resimli mecmuadır. (…) Mecmuanın mevâdd-ı mündericesi işbu bablardan ibarettir: 1. Hanımlara devlet nizamları ve şer‘an hukukları; 2. Hâne idaresine, evlât terbiyesine ve tabipliğine dair mâlûmat ve haberler; 3. Hâne işleri, dikiş nakış vesaire lâzım olan mevad resim ve şekilleri ile; 4. Bizde ve sair milletlerde hanımların hali ve maişeti; ilim ve edebiyatta, umur ve siyasette meşhûre olan hanımların tercüme-i hâli ve resimleri; 5. Mukaddemât-ı fünûn, usûl-i ahlâk, hikâye, şiir, tarih ve seyahat, lâzım gelen resimlerle.” Derginin neşredilmesinden sonra, 20 Haziran 1906 tarihli 18 numaralı Tercüman’da çıkan ikinci ilânda ise şu bilgiler yer almaktadır: “Mart başından beri haftada bir defa neşrolunuyor. Mevâdd-ı mündericesi edebiyattan, mâlûmât-ı lâzımeden, hâne idaresinden, sıbyan terbiyesinden, dikiş ve nakış fenninden, ilm-i sıhhatten, mevâdd-ı dîniyye ve ahlâkıyyeden ibarettir. Her nüshasında lüzûm-ı mikdârı resim ve şekil dercolunur. Senelik bedeli üç rubledir. Dört aylığı bir rubledir, nüshası altı kapiktir.”
Türkiye’de, Hakkı Tarık Us Kütüphanesi’ndeki 4. sayısı dışında hiçbir kütüphanede koleksiyonu veya tek tek nüshaları bulunmayan derginin 1906 yılına ait 15, 35 ve 36. sayıları Paris’te Centre Russe de l’Ecole Pratique des Hautes Etudes’de mevcuttur. Eldeki nüshası 15 × 24 cm. ebadında, on dört sayfa hacminde olan derginin, Gaspıralı İsmâil’in vefatı (11 Eylül 1914) üzerine yayımı duran Tercüman’ın çıktığı sürece neşrine devam edilip edilmediği bilinmemektedir.
Âlem-i Nisvân, ilâvesi olduğu Tercüman gazetesi gibi, Çarlık Rusyası boyunduruğu altında yaşayan bütün Türk ve müslüman eyaletlerle beraber Osmanlı topraklarına, Mısır, Çin Türkistanı, Hindistan ve Japonya’ya kadar yayılmıştı. Şefika Hanım ise Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Sovyet istilâsına uğrayıp istiklâlini kaybetmesi üzerine 1920’de Türkiye’ye sığınmış, Haziran 1975’te İstanbul’da vefat etmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
İlber Ortaylı, Çarlık Rusyası’nda Türkçülük Hareketleri ve Gaspıralı İsmail Bey, İstanbul 1968.
S. A. Zenkovsky, Rusya’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık (trc. İzzet Kantemir), Ankara 1971.
Nadir Devlet, Rusya Türkleri’nin Milli Mücadele Tarihi, Ankara 1985, s. 201-202.
Hasan Duman, Katalog, s. 14, 405.
R. Rahmeti Arat, “Matbuat”, İA, VII, 388.
Kerim Yund, “Gaspıralı Şefika”, TDEA, III, 289.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1989 yılında İstanbul’da basılan 2. cildinde, 362-363 numaralı sayfalarda yer almıştır.