Lutfi Paşa eserin yazılış sebebinden bahsederken, sadârete geldiğinde devlet teşkilâtını karışık bulduğunu, kanun ve nizamların eski dönemlerden farklı uygulandığına şahit olduğunu, bu yüzden kendisinden sonra iş başına geçeceklere faydalı olmak üzere tecrübesine ve görüp işittiklerine dayanarak bu risâleyi kaleme aldığını söyler.
Eser bir giriş ve dört bölüm halinde düzenlenmiştir. Lutfi Paşa, girişte, saraya intisabını ve daha önceki hizmetlerini anlattıktan sonra birinci bölümde vezîriâzamların vasıflarından, padişahla, devlet erkânı ve halkla olan münasebetlerinden; ikinci bölümde kara ve deniz seferlerinin öneminden; üçüncü bölümde hazinenin idaresinden ve emeklilikle ilgili hususlardan; dördüncü bölümde de yer yer müşahhas örnekler vererek reâyânın düzenli bir şekilde korunması gerektiğinden, tatarlar, seyyid ve şerifler gibi bazı zümrelerin durumlarından bahsetmektedir.
Lutfi Paşa, en önemli eseri sayılan ve ifadesinden, sadâretten ayrıldıktan sonra kaleme alındığı anlaşılan bu risâlede oldukça sade bir üslûp içinde konuları ele almış, bir taraftan Osmanlı teşkilât ve teşrifatı hakkında genel kaideleri anlatırken diğer taraftan aksayan hususları ve kendi döneminde yaptığı işleri -biraz da kendisini överek- kaydetmiştir. Osmanlılar’da bu konuda yazılan ilk eserlerden olması, ayrıca sadrazamlık gibi yüksek mevkide bulunan bir kimsenin fikir ve tecrübelerini yansıtması dolayısıyla eser üzerinde önemle durulmuştur.
Âsafnâme’nin İstanbul ve Avrupa kütüphanelerinde aralarında hayli farklılıklar bulunan birçok yazma nüshası vardır (İÜ Ktp., TY, nr. 786; ayrıca bk. Karatay, II, 306). Bazıları tenkitli neşir olmak üzere çeşitli baskıları da yapılmıştır. Bunların en önemlileri şunlardır: R. Tschudi, Das Āṣafnāme des Lutfi Pascha (tenkitli metin ve Almanca trc., Berlin 1910, XXI + 33 + 45 sayfa); Âsafnâme (Ali Emîrî’nin önsözü ile, İstanbul 1326); Ahmet Uğur, “Âsaf-nâme-i Vezir Lütfi Paşa” (tenkitli metin, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, Ankara 1980, IV, 243-258).
BİBLİYOGRAFYA
Karatay, Türkçe Yazmalar, II, 306.
Ahmet Uğur, Lutfi Paşa-Âsafnâme, Ankara 1982.
a.mlf., “Âsaf-nâme-i Vezir Lütfi Paşa”, AÜİFD, sy. 4 (1980), s. 243-258.
Babinger (Üçok), s. 90-91.
M. Fuad Köprülü, “Lütfi Paşa”, TM, I (1925), s. 119-150.
B. Lewis, “Ottoman Observers of Ottoman Decline”, IS, I/1 (1962), s. 71-74.
M. Tayyib Gökbilgin, “Lutfi Paşa”, İA, VII, 99-100.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 3. cildinde, 456 numaralı sayfada yer almıştır.