ABDURRAHMAN ZEKÎ

Temmuz 1904’te doğdu. 1938’de Kahire Üniversitesi İslâmî Eserler Enstitüsü’nden ve Mısır Harp Okulu’ndan mezun oldu. Aynı yıl Savaş Bakanlığı tarafından müzecilik alanında yetişmek ve incelemelerde bulunmak üzere Avrupa’ya gönderildi. Ülkesine döndükten sonra Kahire’de kurulan müzenin müdürlüğüne tayin edildi, bir süre Mısır Silâhlı Kuvvetler Genel İdarî İşleri’nde müdürlük yaptı, ayrıca Mecelletü’l-Ceyş’in yazı işleri müdürlüğünü üstlendi (1941-1952). Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Dirâsât es̱eriyye ʿani’s-seyf fî şarḳi’l-ednâ fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî başlıklı teziyle doktor unvanını aldı (1955). Mısır Silâhlı Kuvvetler Kütüphanesi’nin müdürlüğüne getirildi (1955-1958). Kahire Üniversitesi ve Kahire Amerikan Üniversitesi’nde öğretim üyesi olarak görev aldı. Birçok tez yönetti; uluslararası kongrelere katıldı. Muhammed Şefîk Gurbâl’in editörlüğünü yürüttüğü el-Mevsûʿatü’l-ʿArabiyyetü’l-Müyessere’nin (I-II, Kahire 1965) tahrir heyeti başkanlığını İsmâil Mazhar ile birlikte yürüttü. Ekim 1980’de vefat etti. Kahire şehrinin tarihine çok önem veren Abdurrahman Zekî, Mısır’da Kahire’den önce kurulan ve bölgenin merkezi olan Fustât, el-Asker ve Katâi ile ilgili çalışmalar yaptı. İslâm sanatı ve eserleri, silâhlar, ordular ve savaşlar, kaleler ve surlar en çok ilgilendiği konular arasındadır. Eserlerini yazarken günümüze ulaşan çok sayıda İslâmî eseri bizzat incelediği gibi klasik ve modern, yerli ve yabancı kaynaklardan da faydalanmıştır. Onun çalışmaları gerek muhteva gerekse bibliyografya açısından özellikle İslâm sanat tarihi, ordu ve silâhlar hakkında araştırma yapanlara yol gösterecek nitelikte olup üslûp ve terminolojileri, tesbit ve yaklaşımlarıyla alanında başvuru kitapları haline gelmiştir.

Eserleri. 1. et-Târîḫu’l-ḥarbî li-ʿaṣri Muḥammed ʿAlî el-Kebîr (Kahire 1369/1950). Kavalalı Mehmed Ali Paşa döneminde Mısır’ın askerî durumu ve gerçekleştirilen askerî harekâta dair olan eser harita ve resimlerle zenginleştirilmiştir. 2. es-Silâḥ fi’l-İslâm (Kahire 1951). Savaş aletlerine dair küçük bir sözlük olup görsel malzeme de içermektedir. Müellif eserin mukaddimesinde konuyla ilgili kendisinden önce yapılmış yirmi civarında çalışmayı da kısaca tanıtmıştır. 3. el-Ceyşü’l-Mıṣrî fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî (I-II, Kahire 1970). Fetihten XIX. yüzyılın başlarına kadar Mısır’daki İslâm orduları ve yapılan savaşlar hakkındadır. Mısır tarihine dair çok sayıda eser bulunmasına rağmen bunlarda askerî tarihin ele alınmadığını belirten müellif kitabını bu eksikliği gidermek amacıyla yazdığını ifade etmektedir. 4. el-Ezher ve mâ ḥavlehû mine’l-âs̱âr (Kahire 1970). 5. Ḥavâżırü’l-ʿâlemi’l-İslâmî fî elf ve erbaʿa miʾe ʿâm, el-Ḳāhire menâretü’l-ḥaḍâreti’l-İslâmiyye (Kahire 1979). Fetihten itibaren sırasıyla Mısır’ın merkezi olmuş Fustât, el-Asker, Katâi ve Kahire’nin tarihiyle ilgilidir. 6. Mevsûʿatü medîneti’l-Ḳāhire fî elf ʿâm (Kahire 1969, 1987). Bu ansiklopedide 1500’den fazla madde ve 140 civarında resim bulunmaktadır. Telifi sırasında Kalkaşendî’nin Ṣubḥu’l-aʿşâ’sı, Makrîzî’nin Ḫıṭaṭ’ı ve Ali Paşa Mübârek’in el-Ḫıṭaṭü’t-Tevfîḳıyye’si gibi kaynaklardan faydalanılmıştır.

Müellifin diğer eserleri de şunlardır: Fî Mıṣri’l-İslâmiyye (Kahire 1933, Zekî Muhammed Hasan ile birlikte), Maʿreke ḥâṣıme fî târîḫi Mıṣr, Dimyâṭ ve’l-Manṣûre (Kahire 1941), Hâẕihî hiye’l-Ḳāhire (Kahire 1943), Türâs̱ü Mıṣr fi’l-ḥaḍâreti’l-İslâmiyye (Kahire 1951), es-Seyf fi’l-ʿâlemi’l-İslâmî (Kahire 1957), el-Müslimûn fi’l-ʿâlem el-yevm (I-III, Kahire 1958-1960), Ḳalʿatü Ṣalâḥiddîn ve ḳılâʿ İslâmiyye muʿâṣıra (Kahire 1960), el-Aḥcârü’l-kerîme fi’l-fen ve’t-târîḫ (Kahire 1964), el-Celâ fi’t-târîḫ ve’l-fen (Kahire 1964), el-Ḳāhire târîḥuhâ ve âs̱âruhâ min Cevher el-Ḳāʿid ile’l-Cebertî el-müʾerriḫ min 825-969 m. (Kahire 1966), el-Fustât ve dâhiyetühâ el-ʿAsker ve’l-Ḳaṭâʾiʿ (Kahire 1966), Bünâtü’l-Ḳāhire fî elfi ʿâm (Kahire 1969), Ġırnâṭa ve âs̱âruhe’l-fâṭine (Kahire 1971), el-Ḥarb ʿinde’l-ʿArab (Kahire 1977), es-Süfünü’l-İslâmiyye (Kahire 1984), el-Fennü’l-İslâmî (Kahire 1984).

Abdurrahman Zekî’nin Mısır’da ve diğer ülkelerdeki tarihî kaleler, surlar ve kapılar, Batı Afrika’daki İslâm eserleri, İstanbul’da bulunan bazı silâhlar, İslâm tarihinin çeşitli dönemlerinde kullanılan kılıçlar, kılıç süsleme ve yazıları, kılıç üretim merkezleri, savaş aleti olarak topun gelişimi, Kahire ve Kudüs tarihi, Arap harp tarihine dair kaynaklar, İskenderiye’nin Haçlılar tarafından işgali ve Kuzey Afrika’da İslâm gibi konularda kaleme alınmış çok sayıda makalesi bulunmaktadır. Makalelerinden bazıları şunlardır: “es-Seyf fî ṣadri’l-İslâm” (Ṣaḥîfetü [Mecelletü] Maʿhedi’l-Mıṣrî li’d-dirâsâti’l-İslâmiyye fî Madrîd [Revista del Instituto Egipcio de Estudios Islamicos en Madrid’in Arapça kısmı], II [Madrid 1954], s. 150-158); “Envâʿu’s-süyûfi’l-İslâmiyye ve mümeyyizâtühâ ʿinde’l-müʾellifîne’l-ʿArab” (a.e., IV/1-2 [Madrid 1956], s. 47-58); “en-Nüḳūşü’z-züḫrufiyye ve’l-kitâbât ʿale’s-süyûfi’l-İslâmiyye” (a.e., V/1-2 [Madrid 1957], s. 227-239); “Merâciʿ fî târîḫi’l-ʿArabi’l-ḥarbî” (a.e., XIV [Madrid 1967-1968], s. 165-198); “On Islamic Swords” (Studies in Islamic Art and Architecture in Honour of Professor K. A. C. Creswell, Cairo 1965, s. 270-291); “Centres of Islamic Sword Making in the Middle Ages” (Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿİlmiyyi’l-Mıṣrî, XXXVIII [Kahire 1955-1956], s. 285-295); “Neşʾetü’l-Ḳāhire ve imtidâdühâ fî eyyâmi’l-Eyyûbiyyîn” (el-Mecelletü’t-târîḫiyyetü’l-Mıṣriyye, XVIII [Kahire 1971], s. 111-159) (diğer makaleleri için bk. Hüseyin Abdürrahîm Alyûh, Mv.AU, XI, 237-240). Müellifin bazı makaleleri Fuat Sezgin tarafından Natural Sciences in Islam serisinin 83. cildinde yeniden neşredilmiştir (Technology of Warfare, VIII, Frankfurt 2002, s. 71-159). Abdurrahman Zekî ayrıca Ya‘kūb b. İshak el-Kindî’nin bir risâlesini neşretmiş (“es-Süyûf ve ecnâsühâ: Risâletü Yaʿḳūb b. İsḥâḳ el-Kindî”, Mecelletü Külliyyeti’l-Âdâb, XIV/2 [Kahire 1952], s. 1-36 [bu neşir Fuat Sezgin tarafından Natural Sciences in Islam serisinin 83. cildinde yeniden basılmıştır, Technology of Warfare, VIII, Frankfurt 2002, s. 315-350]), James V. Thomson ve diğerleri tarafından kaleme alınan bir eseri Ḥaḍâretü ʿaṣri’n-nehḍa adıyla Arapça’ya çevirmiştir (Kahire 1961). Müellifin yayımlanmamış pek çok kitabı ve makalesi Kahire’deki çeşitli müze ve kütüphanelerde bulunmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA :

Abdurrahman Zekî, et-Târîḫu’l-ḥarbî li-ʿaṣri Muḥammed ʿAlî el-Kebîr, Kahire 1369/1950, s. 4; a.mlf., es-Silâḥ fi’l-İslâm, Kahire 1951, s. 4-6; a.mlf., el-Ceyşü’l-Mıṣrî fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî, Kahire 1970, I, 6; a.mlf., Ḥavâżırü’l-ʿâlemi’l-İslâmî, Kahire 1979, s. 1, 15, 17, 21; a.mlf., Mevsûʿatü medîneti’l-Ḳāhire fî elf ʿâm, Kahire 1987, müellifin mukaddimesi, s. d; M. Hayr Ramazan Yûsuf, Tekmiletü Muʿcemi’l-müʾellifîn, Beyrut 1418/1997, s. 691-693; Hüseyin Abdürrahîm Alyûh, “Zekî, ʿAbdurraḥmân”, Mv.AU, XI, 236-240.