ADAMAVA

Gine körfezinin kuzeydoğusunda, yaklaşık 6°-12° kuzey enlemiyle 11°-14° doğu boylamında yer alan Adamava, XIX. yüzyılda bağımsız Sokoto Devleti’nin toprakları içinde iken bugün Nijerya ve Kamerun arasında paylaşılmıştır. Sınırları kesin olmamakla birlikte kuzeyde Maroua, güneyde Ngaoundere, doğuda Rey Bouba, batıda Yola ile çevrilmiştir. Yüzölçümü 200.000 km²’den daha fazladır. Nijer nehrinin doğudan aldığı en büyük kolu olan Benoue ırmağı bölgenin içinden geçerek Nijerya ile Kamerun arasında önemli bir ulaşım yolu teşkil eder. Bölgenin batı bölümünde düz bir vadi yer aldığı halde doğuya gidildikçe dağlık arazi hâkim olur.

Adamava ismi, XIX. yüzyılın ilk yarısında burada kurulan müslüman Fûlânî Emirliği’nin başında bulunan Modibbo Adama’dan gelmektedir. Batı Sudan’da müslüman olmayan zencilere karşı 1809’da açılan cihad sonunda Adama, bu bölgeyi ele geçirerek yerli kabileleri egemenliği altına almış ve 1841’de Yola şehrini merkez yaparak Garoua ve Ngaoundere gibi yeni şehirler kurmuştur. Fumbina diye anılan krallığın alanı, Adama’nın 1848’de ölümünden sonra, bugünkü Nijerya’nın doğu ve Kamerun’un kuzey kısımlarına kadar genişletilmiş ve bölge Adamava ismini almıştır.

Adama’dan sonra ülkenin idaresi onun dört oğlunun eline geçmiştir. 1901’de Adamava, İngiltere’ye bağlı Kuzey Nijerya ile Almanya’ya bağlı Kamerun arasında paylaşılmış ve Adama’nın dördüncü oğlu Bobbo Ahmedü (Bobo Amadu), İngiliz bölgesinde Yola emîri olmuştur. Yola eyaleti 1914-1916 yıllarında İngiliz ve Alman kuvvetleri arasında savaş alanı olmuş, 1922’de Adamava toprakları Milletler Cemiyeti tarafından İngiliz ve Fransız mandasına verilmiştir. 1926’da kuzey eyaletleri yeniden teşkilâtlanırken Yola ve Muri birleştirilerek Nijerya’nın üçüncü büyük eyaleti olan Adamava meydana getirilmiştir.

Adamava bölgesinde bugün en yaygın din İslâmiyet’tir. Bölgede ilk olarak gerçek mânada İslâmî cihad hareketi, Osman b. Fûdî’nin (Osman Dan Fodyo) 1786 yıllarında başlattığı harekettir. Adamava’da oldukça etkili tarzda İslâmî çalışmalarda bulunan Adama ise dinî tahsilini Bornu’da yaptıktan sonra hacca gitti ve Osman b. Fûdî’nin cihad hareketine katıldı (1806). Kendisine bir bayrak verilerek bölgesinde İslâmiyet’i yayması istendi. Önceleri Fûlânîler arasında zorluklarla karşılaşan Adama, sonraları onların hem dinî hem de ırkî birliğini sağladı. Başlattığı hareket sonucunda Adamava’nın kuzey bölgelerindeki putperest kabileler müslüman oldular. Fûlânîler dışındaki bazı kabileler eski inançlarına bağlı kalırken bazıları da Hıristiyanlığı kabul ettiler. 1851’de Yola’yı ziyaret eden ve Adamava’nın bölgedeki öneminden bahseden H. Barth, kabile temsilcilerinden oluşan yönetimin başında bir emîr bulunduğunu ve emîrin başyardımcısı olarak kadının önemli bir mevkie sahip olduğunu anlatmaktadır.

Adamava bölgesi 1861’de İngilizler, 1894’te Almanlar tarafından işgal edilince, bölgede Hıristiyanlık Avrupalı misyonerler tarafından zorla yaygınlaştırılmaya çalışıldı. Bu arada müslümanlar arasında bölücü bir faaliyet olarak bilinen Mirza Gulâm Ahmed’in Kādiyânîlik hareketi de taraftar bulmaya başladı. Yakın zamanlara kadar Almanya, İngiltere ve Fransa’nın sömürge idaresi altında kalan Adamava bölgesinde İslâmî faaliyetlerde gerileme görülmesine ve bölgede hıristiyan misyonerlerin hâlâ faaliyette bulunmalarına rağmen İslâmiyet Hıristiyanlık’tan daha güçlü ve yaygın durumdadır.

Benoue nehrinin kuzeyinde yetiştirilen başlıca ürünler arasında Gine mısırı, darı, pirinç, yer fıstığı, pamuk, patates, yams (Hint yer elması), bamya ve biber bulunur. Tarım daha çok zencilerin geçim kaynağıdır. Ayrıca çeşitli ağaçlar yetiştirilir ve hayvan beslenir. Bununla beraber tabiatta kendiliğinden yetişen bazı faydalı bitkileri toplamakla geçimlerini sağlayanlar da vardır. Müslüman Fûlânîler daha çok hayvancılıkla ve sığır beslemekle uğraşırlar.

Benoue nehrinin güneyinde nüfus çok seyrek olup yollar azdır. Bölgede endüstri gelişmemiştir ve büyük şehirlere hemen hiç rastlanmaz. Doğu-batı ulaşımında önemli rol oynayan Benoue nehrinden başka, bölgeyi güneyden kuzeye bağlayan kervan ve motorlu taşıt yolları da vardır. Bu yollar eski zamanlarda esir ve fildişi ticaretinde kullanılırken bugün, başta deri ve yer fıstığı olmak üzere pamuk, sakız, susam vb. ihraç ürünlerinin nakliyatı yapılmaktadır. İthal malları esas itibariyle mâmul maddelerden ibarettir; bunlar arasında bilhassa pamuklular önemli yer tutar.

BİBLİYOGRAFYA

H. Barth, Reisen und Entdeckungen in Nord- und Central-Afrika in den Jahren 1849 bis 1855, Gotha 1857, II, 499-619.

S. Passarge, Adamaua, Berlin 1895.

K. Strumpel, Die Geschichte Adamawa, Hamburg 1912.

S. J. Hogben, The Mohammadan Emirates of Northern Nigeria, Oxford 1930.

E. W. Bovill, Caravans of the Old Sahara, Oxford 1933.

R. J. Church, West Africa, London 1961.

A. H. M. Kirk-Greene, Adamawa, Past and Present, London 1969.

E. A. Boateng, A Political Geography of Africa, Cambridge 1980, s. 103.

J. Spencer Trimingham, A History of Islam in West Africa, Oxford 1985, s. 162, 200, 206-207.

Humphrey Fisher, “The Western and Central Sudan and East Africa”, The Cambridge History of Islam, Cambridge 1970, II/A, s. 370-371.

Martin Z. Njeuma, “Adamawa And Mahdism: The Career of Hayatu Ibn Sa’id in Adamawa, 1878-1898”, JAfr.H, XII/1 (1971), s. 61-77.

Philip Burnham, “Gbaya”, Muslim Peoples, I, 286-290.

G. Yver, “Adamava”, İA, I, 125-127.

C. E. J. Whitting, “Adamawa”, EI² (İng.), I, 179-180.