AHFEŞ el-EVSAT

Aslen Belhli olup Basra’da yaşadı. Mücâşi‘ b. Dârim oğullarının âzatlısıydı. Ahfeş lakabıyla tanınan Arap dil âlimlerinin tarihî sıra itibariyle ikincisi ve en meşhur olanıdır. Ahfeş el-Ekber (el-Kebîr) diye bilinen Ebü’l-Hattâb’dan sonra bir müddet Ahfeş el-Asgar (es-Sagīr) lakabı ile anıldı. Ancak bu unvan daha sonra yetişen Ali b. Süleyman’a verilince kendisi tabakat yazarlarınca Ahfeş el-Evsat diye anılmaya başlandı ve nahiv sahasındaki otoritesi sebebiyle Ahfeş denilince ilk akla gelen o oldu. Tahsilini Basra’da tamamladı. En meşhur hocası, yaşça kendinden küçük olan Sîbeveyhi’dir. Hocasının hocalarından da okumuştur.

Ahfeş el-Evsat, Sîbeveyhi’nin en güçlü ve en meşhur talebesi, aynı zamanda yakın dostu oldu. Hocasının ölümünden sonra da onun el-Kitâb’ını okuttu ve bu eseri ilim dünyasına tanıttı. Hocası Sîbeveyhi, Bağdat’ta Ali b. Hamza el-Kisâî ile yaptığı meşhur münazarada yenik sayılınca Basra’ya döndü; uğradığı haksızlığı Ahfeş’e anlattı ve Ahvaz’a gitti. Ahfeş de Kisâî ile görüşmek üzere Bağdat’a hareket etti. Kisâî’ye yönelttiği sorularla onu zor durumda bırakmasına rağmen Kisâî’nin yakın ilgisini gördü ve onun isteği üzerine yanında kalarak çocuklarına ders verdi; kendisine de Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ını okuttu. Yine Kisâî’nin ısrarı üzerine Meʿâni’l-Ḳurʾân adlı eserini yazdı. Daha sonra Kisâî ile talebesi Ferrâ bu eseri örnek alarak aynı isimdeki kitaplarını yazdılar.

Nahivden başka kelâm, tefsir ve aruzla da meşgul oldu. Bununla beraber çalışmalarının ağırlık noktasını dil konuları teşkil etti. Halîl b. Ahmed’in on beş bahirlik aruz sistemine el-habeb veya el-mütedârik adıyla bir bahir daha ekleyerek aruz bahirlerini on altıya çıkardı. Sîbeveyhi’ye birçok konuda muhalefet ederek farklı görüşler ileri sürdü. Bu görüşlerin birçoğunu benimseyen Kûfeli dil âlimleri daha sonra Kûfe dil mektebini meydana getirdiler. Talebeleri arasında Ebû Osman el-Mâzinî, Ebû Hâtim es-Sicistânî, Riyâşî ve Kisâî gibi âlimler vardır. Onun Mu‘tezile mezhebinden olduğu bilinmektedir. Muhtelif kaynaklarda 210 (825), 215 (830) veya 221 (836) yılında vefat ettiği kaydedilmektedir.

Eserleri. 1. Kitâbü’l-Ḳavâfî. İlk defa 1970 yılında Dr. İzzet Hasan tarafından Şam’da, ikinci defa Ahmed Râtib en-Neffâh tarafından 1974’te Beyrut’ta yayımlanmıştır.

2. Meʿâni’l-Ḳurʾân. Dr. Fâiz Fâris’in tahkik ettiği ve 1979 yılında iki cilt halinde Küveyt’te basılan eseri ayrıca Abdülemîr Muhammed Emîn el-Verd de neşretmiştir (Beyrut 1985).

3. Kitâbü’l-ʿArûż. Tek nüshası Tanta Ahmediyye Kütüphanesi’nde (nr. 38/4865) bulunan on dört varaklık bu risâleyi Seyyid el-Bahrâvî Kahire’de yayımlanan Fuṣûl dergisinde neşretmiştir (1986, VI, sy. 2, s. 125-161).

Diğer eserleri de şunlardır: Kitâbü’l-Evsaṭ fi’n-naḥv, Kitâbü’l-Meḳāyîs fi’n-naḥv, Kitâbü’l-Mesâʾili’l-kebîr, Kitâbü’l-Mesâʾili’ṣ-ṣaġīr, Kitâbü Ṣıfâti’l-ġanem ve elvânihâ ve ʿilâcihâ ve esnânihâ, Kitâbü’l-Vâḥid ve’l-cemʿ fi’l-Ḳurʾân, Kitâbü’t-Taṣrîf, Kitâbü’l-Aṣvât, Kitâbü’l-Erbaʿa, Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü’l-İştiḳāḳ, Kitâbü Ġarîbi’l-Ḳurʾân ve Ġarîbü’l-ḥadîs̱.

BİBLİYOGRAFYA

Sîrâfî, Aḫbârü’n-naḥviyyîn el-Baṣriyyîn (nşr. F. Krenkow), Paris 1936, s. 4.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 77-78.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XI, 224-230.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 36-43.

İbn Hallikân, Vefeyât, II, 380-381.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, X, 206-208.

Safedî, el-Vâfî, XV, 258-260.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 590-591.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 201; II, 1207, 1387, 1391, 1392, 1438, 1451, 1463, 1670, 1729, 1730, 1792.

Tâhâ er-Râvî, Târîḫu ʿulûmi’l-luġati’l-ʿArabiyye, Bağdad 1949, s. 94.

Sezgin, GAS, II, 613; VIII, 80; IX, 68-69, ayrıca bk. İndeksler.

Şevkī Dayf, el-Medârisü’n-naḥviyye, Kahire 1968, s. 94-108.

Nihad M. Çetin, Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973, s. 61.

a.mlf., “Mütedârik”, İA, VIII, 853.

Bilmen, Tefsir Tarihi, I, 323-324.

Fâiz Fâris, Meʿâni’l-Ḳurʾân [Ahfeş el-Evsat], Küveyt 1400/1979, Mukaddime, s. 13 vd.

Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, I, 217-218.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), III, 101-102.

Abdülemîr Muhammed Emîn el-Verd, Menhecü’l-Aḫfeşi’l-Evsaṭ fi’d-dirâseti’n-naḥviyye, Beyrut-Bağdat 1395/1975.

Mahmûd Hüsnî Mahmûd, “Min mevâżıʿı’l-ḫalṭ beyne’l-Eḫâfîş en-nüḥât”, MMLAÜr., sy. 17-18 (1402-1403/1982), s. 35-54.

Seyyid el-Bahrâvî, “Kitâbü’l-ʿArûż”, Fuṣûl, VI/2, Kahire 1986, s. 125-126.

Brockelmann, “Ahfeş”, İA, I, 156-157.

a.mlf. – Ch. Pellat, “al-Ak̲h̲fas̲h̲”, EI² (Fr.), I, 331.