AHVÂZÎ, Hasan b. Ali

İbn Yezdâd adıyla da tanınır. Hayatı hakkında kaynaklarda bulunan pek az bilgiye göre 360 (971) veya 362 (973) yılında Ahvaz’da doğdu. İlk tahsilini burada yaptıktan sonra 391’de (1001) Dımaşk’a göç ederek oraya yerleşti. Bağdat ve Mısır’a seyahatler yaptı. Ahvaz’da Muhammed b. Muhammed b. Fîrûz’dan Kalûn kıraatini, Muhammed b. Ahmed eş-Şenebûzî, Ebû Hafs el-Kettânî ve daha başkalarından da diğer kıraatleri okudu. Bağdat’ta Nasr b. Ahmed el-Mürcî, Muâfâ en-Nehrevânî, Ebû Hafs el-Kettânî, Ebû Bekir İbn Ebü’l-Hadîd ve Abdülvehhâb el-Küllâbî’den hadis okudu. Kendisinden hadis nakledenler arasında Abdürrahîm el-Buhârî, Abdülazîz el-Kettânî, Nasr el-Makdisî, Ebü’l-Kāsım en-Nesîb ve Ebû Sa‘d b. Tüyûrî gibi hadisçiler bulunmaktadır. Henüz hocalarından bazıları hayatta iken sonra Şam’da kıraat okutmaya başlamış, Ebû Ali Gulâm el-Herrâs, Ebü’l-Kāsım el-Hüzelî, Ebû Nasr Ahmed b. Ali ez-Zeynebî ve Ebü’l-Kāsım Abdülvehhâb el-Kurtubî gibi tanınmış kıraat âlimleri kendisinden faydalanmıştır. Ahvâzî Dımaşk’ta vefat etti (4 Zilhicce 446 / 6 Mart 1055).

Hadis ve fıkıh alanındaki otoritesi, güvenilirliği tartışılsa bile o kıraat ilminde devrinin imamı sayılmış, hatta İbn Tağrîberdî’ye göre (bk. en-Nücûmü’z-zâhire, V, 56) vefatından sonra Şam’da ondan daha üstün kıraat üstadı yetişmemiştir. Bununla birlikte İbn Asâkir, Sâlimiyye mezhebi mensupları arasında saydığı Ahvâzî’nin kıraat ilmine dair verdiği bilgilere de güvenilemeyeceğini ileri sürmüş, ayrıca kendisini Müşebbihe, Mücessime ve Haşviyye gibi Ehl-i sünnet dışı fırkalardan olmakla itham etmiştir (bk. Tebyînü keẕibi’l-müfterî, s. 364-371). Ahvâzî eserlerinde Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’yi tenkit ederek Eş‘arî’nin görüşünün aksine ehl-i bid‘atın tövbesinin kabul edilmeyeceğini iddia etmiş ve Âl-i İmrân sûresindeki iki âyeti (3/90-91) bu iddiasına delil göstermişse de söz konusu âyetlerde ehl-i bid‘attan bahsedilmeyip yalnızca “inandıktan sonra yine kâfir olan ve küfürde aşırı gidenlerin tövbelerinin kabul edilmeyeceği” belirtilmiştir.

Eserleri. Kaynaklarda yer alan ve çoğu kıraat ilmiyle ilgili olan eserleri şunlardır:

1. et-Teferrüd ve’l-ittifâḳ beyne’l-Ḥicâziyyîn ve’ş-Şâmiyyîn ve ehli’l-ʿIrâḳ (bk. Kehhâle, III, 247).

2. el-Vecîz fi’l-ḳırâʾâti’s̱-s̱emâniyye.

3. Ḳırâʾatü’l-Ḥasani’l-Baṣrî ve Yaʿḳūb.

4. Ḳırâʾatü İbn Muḥayṣın.

5. el-İḳnâʿ fi’l-ḳırâʾâti’ş-şâẕẕe (bu eser Ebü’l-İz el-Kalânisî’ye de nisbet edilir).

6. en-Neyyirü’l-celî ḳırâʾatü Zeyd b. ʿAlî.

7. el-Beyân fî şerḥi ʿuḳūdi ehli’l-îmân. Akaide dair hacimli bir kitap olduğu bildirilen bu eserde, Hz. Peygamber’in, Allah’ı kırmızı bir deve üzerinde olduğu halde Arafat’ta gördüğüne ve buna benzer bazı konulara dair mevzû hadislere yer verildiğinden, müellifi kelâmcıların şiddetli tenkit ve hücumlarına uğramıştır (bk. Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVIII, 15).

8. Mes̱âlibü İbn Ebî Bişr el-Eşʿarî. Mu‘tezile, Muattıla ve zenâdıkaya yardım etmekle suçladığı Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’nin hatalı saydığı görüşlerini tenkit etmek için yazdığı eserdir. İbn Asâkir, Eş‘arî’ye yöneltilen bu tenkitleri Tebyînü keẕibi’l-müfterî adlı eserinde cevaplandırıp reddetmiştir (s. 364-420).

9. el-Fevâʾid ve’l-ḳalâʾid (el-Fevâʾid ve’l-ʿavâʾid). Kâtib Çelebi’nin bu adlarla zikrederek hem Ebü’l-Hasan el-Ahvâzî’ye hem de Ebû Ali el-Ahvâzî’ye nisbet ettiği (bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1303) bu eserler Süleymaniye Kütüphanesi’nde Ferâʾidü’l-ʿavâʾid (Lâleli, nr. 1582) ve Ḳalâʾidü’l-ferâʾid (Ayasofya, nr. 1665) adlarıyla ayrı ayrı kayıtlı olup bunlardan ilki fişlerde Ebû Ali el-Ahvâzî’ye ait olarak kaydedilmişse de eserin ona ait olması imkânsızdır. Çünkü yazmanın başında ve sonunda müellifine dair bir bilgi bulunmadığı gibi tefsir ile hadislerden derlenen ve âyetlerin hurûfî izahlarını ihtiva eden eserde Ahvâzî’nin vefatından sonra yaşayan Gazzâlî (ö. 505/1111), İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1201) ve Kurtubî’den (ö. 671/1273) nakiller yer almaktadır. Ḳalâʾidü’l-ferâʾid adlı eserin ise Ebü’l-Hasan b. Hasan el-Ahvâzî’ye ait olduğu yazmada açıkça belirtilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Asâkir, Tebyînü keẕibi’l-müfterî, s. 364-420.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, IX, 34-39.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVIII, 13-18.

a.mlf., Mîzânü’l-ʿitidâl, I, 512-513.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 221-222.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, V, 56-57.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 140, 211; II, 1303, 1322, 1323, 2004.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, V, 275.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 247.