RÂMHÜRMÜZÎ

265 (879) yılı civarında İran’ın güneybatısında Ahvaz’a bağlı Râmhürmüz’de doğdu. Dedesine nisbetle İbn Hallâd veya Hallâdî diye anıldı. Hocaları arasında babasının da yer alması onun bir ilim muhitinde yetiştiğini göstermektedir. Öğrenimine 290 (903) yılında başladı, hadis öğrenmek için Şîraz’a ve Mekke’ye gitti. Kendilerinden hadis öğrendiği 200’e yakın hocası arasında İbn Ebû Hayseme, Ahmed b. Muhammed el-Birtî, Muhammed b. Gālib ed-Dabbî, Mûsâ b. Hârûn el-Bağdâdî, Mutayyen, Yûsuf el-Kādî, Ebû Ca‘fer İbn Ebû Şeybe, Ca‘fer b. Muhammed el-Firyâbî, Abdân el-Ahvâzî, Zekeriyyâ b. Yahyâ es-Sâcî gibi âlimler yer almaktadır. Sika, me’mûn, sebt, hâfız gibi ta‘dîl lafızlarıyla nitelendirilen, müttaki ve güzel ahlâklı olduğu belirtilen, kendi beldesinin merkez camisinde dersler verdiği bilinen Râmhürmüzî’nin talebeleri arasında İbn Cümey‘ el-Gassânî, Ebû Ali Hasan b. Ahmed b. Muhammed el-Keşşî eş-Şîrâzî, İbn Merdûye gibi muhaddisler vardır. Râmhürmüzî tarih, şiir ve edebiyatla da meşgul olmakla birlikte hadis ilminde şöhret bulmuştur. Hadis usulüne dair kaleme alınan ilk eser kabul edilen el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl beyne’r-râvî ve’l-vâʿî’si, hem dirâyetü’l-hadîs hem rivayet âdâbı konusunda daha sonraki çalışmalara kaynak olmuştur.

Râmhürmüzî’nin yaşadığı dönem siyasî bölünmelerin ve tefrikaların baş gösterdiği, Abbâsî yönetimine bağlılıkları sembolik kalan bölgesel yönetimlerin hüküm sürdüğü, bu sebeple Abbâsî hilâfetinin Bağdat ve civarıyla sınırlı kaldığı bir dönemdi. Büveyhîler 326’da (938) bölgenin kontrolünü ele geçirmeden önce Râmhürmüzî Hûzistan’da kadılık yapmaktaydı. Daha sonra dönemin idarecilerine yazdığı şiirler sayesinde onlarla iyi ilişkiler kurdu. Aynı zamanda şair olan Büveyhî Veziri Mühellebî’nin 345’te (956) vezirlik görevine tayini vesilesiyle şiirler yazdı; Mühellebî tarafından kendisine yeniden Hûzistan kadılığı teklif edildiyse de kabul etmedi. Ayrıca Büveyhî Ebü’l-Fazl İbnü’l-Amîd ile yazışmalar yaptı ve onun Rey’e gitmesi hususundaki davetini de geri çevirdi. Râmhürmüzî, Büveyhî Hükümdarı Adudüddevle ile de yazıştı; idareci ve vezirlerle olan iyi ilişkileri sayesinde fikirlerini çekinmeden onlara anlatabildi. Yâkūt el-Hamevî onun bu yazışmalarından ve şiirlerinden örnekler vermiştir (Muʿcemü’l-üdebâʾ, IX, 6-16). 345 (956) veya 346 (957) yılında kendisine teklif edilen görevleri büyük ihtimalle yaşlılığı sebebiyle kabul etmeyip doğum yeri olan Râmhürmüz’e döndü ve hayatının son yıllarını burada geçirdi. Çoğunluğun kanaatine göre 360 (971) yılında burada vefat etti.

Râmhürmüzî’nin yaşadığı dönemde fıkhî ve itikadî görüş ayrılıkları artmış, Râmhürmüz’de Mu‘tezilî görüş güçlenmiş ve önde gelen Mu‘tezile âlimlerinden Ebû Muhammed Abdullah b. Abbas er-Râmhürmüzî vasıtasıyla burada Basra’dan sonra Mu‘tezile’nin ikinci kütüphanesi kurulmuştu. Râmhürmüzî’nin sünnete karşı lâkayt davrandıklarından ve hadis ehlini küçük gördüklerinden bahsettiği, dolayısıyla kitabının yazılmasına sebep olduklarını söylediği kimseler (el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl, s. 159) muhtemelen Mu‘tezile mezhebi mensuplarıydı. Onun, Câhiz’in yolundan gittiği şeklindeki bir değerlendirmeye bakarak (İbnü’n-Nedîm, s. 172) Mu‘tezilî olduğu iddiasını (Librande, LVII [1980], s. 4-5) mevcut eserleriyle bağdaştırmak mümkün değildir. İbnü’n-Nedîm, Râmhürmüzî’nin Câhiz’in yolunu takip ettiğini söylerken muhtemelen dirayetini, üslûbunu, erken bir dönemde çeşitli alanlarda eser vermesini ve asrının ilmî hayatına yaptığı katkıyı kastetmiştir. Öte yandan Büveyhîler ile yakın ilişkisine ve er-Reyḥâneteyn el-Ḥasen ve’l-Ḥüseyn adlı bir kitap yazmasına bakarak onun Şiî olduğu ileri sürülmüşse de (a.g.e., LVII [1980], s. 6-7) mevcut eserlerindeki Sünnî yaklaşımı destekleyen ifadeleri bu iddiayı geçersiz kılmaktadır.

Eserleri. 1. el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl* beyne’r-râvî ve’l-vâʿî. Hadis usulüne dair yirmi iki meseleye yer veren eser hadis ilminin bütün konularını içermemekte, daha önceki âlimlerin belirli konulara dair uygulamalarına yer vermektedir. Kitabı Muhammed Acâc el-Hatîb yayımlamıştır (Beyrut 1391/1971, 1404/1984). 2. Ems̱âlü’l-ḥadîs̱. Râmhürmüzî’nin hadislerde geçen va‘d-vaîd, helâl-haram, iman-küfür gibi konularda emsale benzer 140 meseli yedi cüz halinde toplayıp âyet, hadis ve şiirlerle şerhettiği bir çalışmadır. Eser Abdülalî Abdülhamîd el-A‘zamî (Haydarâbâd 1388; Bombay 1404/1983), Ahmed Abdülfettâh Temmâm (Beyrut 1409/1988; Ems̱âlü’l-ḥadîs̱i’l-merviyye ʿani’n-Nebiyyi ṣallallāhü ʿaleyhi vesellem) ve Emetülkerîm el-Kureşiyye (Bonn 1959; Haydarâbâd 1388/1968; İstanbul, ts.) tarafından neşredilmiştir. Rıdvân el-Hasan eseri yüksek lisans tezi olarak tahkik etmiştir (Câmiatü Dımaşk). İbn Hacer el-Askalânî, müellifin Ḥadîs̱ü (Fevâʾidü) Ebî Bekr İbn Ḫallâd adlı eserinin birinci ve ikinci cüzlerini çeşitli hocalarından okuduğunu belirtmektedir (el-Mecmaʿu’l-müʾesses, II, 401). Müellifin ayrıca muhtemelen rivayet ettiği hadisleri ihtiva eden bir müsnedi bulunduğu anlaşılmaktadır. Kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Kitâbü Edebi’l-mevâʿid, Kitâbü Edebi’n-nâṭıḳ, Kitâbü’l-Felek fî muḫtâri’l-aḫbâr ve’l-eşʿâr, Kitâbü’l-ʿİlel fî muḫtâri’l-aḫbâr, Kitâbü İmâmi’t-tenzîl fî (ʿilmi)’l-Ḳurʾân, Kitâbü’l-Menâhil ve’l-aʿṭân ve’l-ḥanîn ile’l-evṭân, Kitâbü Mübâsaṭati’l-vüzerâʾ, Kitâbü’n-Nevâdir ve’ş-şevârid, Kitâbü Rabîʿi’l-müteyyem fî aḫbâri’l-ʿuşşâḳ, Kitâbü’r-Ris̱â (Merâs̱î) ve’t-teʿâzî, Kitâbü’r-Reyḥâneteyn el-Ḥasen ve’l-Ḥüseyn raḍıya’llāhu ʿanhümâ, Kitâbü Risâleti’s-sefer, Kitâbü’ş-Şeyb ve’ş-şebâb.

BİBLİYOGRAFYA
Râmhürmüzî, el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl (nşr. M. Acâc el-Hatîb), Beyrut 1391/1971, neşredenin girişi, s. 9-25; a.mlf., Ems̱âlü’l-ḥadîs̱ (nşr. Abdülalî Abdülhamîd el-A‘zamî), Bombay 1404/1983, Muktedâ Hasan Yâsîn’in girişi, s. s-r; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 172; Sem‘ânî, el-Ensâb, VI, 52-53; Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, IX, 5-17; Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVI, 73-75; a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, III, 905-907; İbn Hacer, el-Mecmaʿu’l-müʾesses li’l-muʿcemi’l-müfehres (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1415/1994, II, 397-398, 401; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1121, 1612, 1683; G. H. A. Juynboll, Muslim Tradition, Cambridge 1983, s. 29, 47, 66, 135, 141; a.mlf., “al-Rāmahurmuzī”, EI² (İng.), VIII, 420-421; Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, II/2, s. 416-421; İzzet Tosun, Dirâyetü’l-hadîs İlminin Doğuşu ve el-Muhaddisü’l-fâsıl (yüksek lisans tezi, 1986), UÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 81-91; Ali Halîl Mustafa Ebü’l-Ayneyn, “el-İhtimâmâtü’t-terbeviyye ʿinde İbn Ḫallâd er-Râmhürmüzî”, Min aʿlâmi’t-terbiyeti’l-ʿArabiyyeti’l-İslâmiyye, Riyad 1409/1988, II, 27-62; Cezzâr, Medâḫilü’l-müʾellifîn, I, 530-531; İsmail L. Çakan, Hadis Edebiyatı, İstanbul 2003, s. 216; L. Librande, “A Reconsideration of Ibn Khallad’s Place in the Buwayhid Lands”, Isl., LVII (1980), s. 3-8; A. Âsaf Fikret, “İbn Ḫallâd Râmhürmüzî”, DMBİ, III, 440-441; M. Yaşar Kandemir, “Mesel”, DİA, XXIX, 298.