Reîsülküttâb Mehmed Râşid Efendi’nin ulucaminin doğu duvarına bitişik olarak 1796’da yaptırdığı kütüphanesi için Rebîülâhir 1212 (Ekim 1797) tarihinde düzenlediği vakfiyesi daha önce kurulan kütüphanelerin vakfiyeleriyle büyük benzerlik gösterir. Râşid Efendi, kütüphanesine tayin ettiği üç hâfız-ı kütübe başka işlerle meşgul olmayıp devamlı şekilde kütüphanede bulunmaları için oldukça yüksek ücret tahsis etmiştir. Birinci hâfız-ı kütübün ücreti 120, ikincinin 100, üçüncünün 80 akçedir. Merkezden uzak bölgelerde kurulan diğer kütüphanelerde olduğu gibi Râşid Efendi Kütüphanesi’nde de personele ödemenin altı ayda bir yapıldığı görülmektedir. Vakfiyede hâfız-ı kütüblerin izinlerinin düzenlenmesi ve uygulanması için takip edilecek usul üzerinde ayrıntılı biçimde durulmuştur. Özellikle hac vb. yolculuklar için bir yıl gibi uzun süre izin alan hâfız-ı kütübün yerine bir vekil tayin edilmesi ve hâfız-ı kütübün ücretinin bu vekile ödenmesi şart kılınmıştır. Kütüphane personeline izin verilmesi yetkisi vakıf mütevellisine bırakılmıştır. Vakfiyeye göre cuma ve salı günleriyle iki dinî bayramda üçer gün dışında kütüphane her gün güneşin doğuşundan bir saat sonra açılacak ve batışından bir saat önce kapanacak, ayrıca öğle ve ikindi namazlarında tatil edilecektir. Vakfiyede hâfız-ı kütüblerin kütüphanede kitap okuyanlara nezaret etmeleri ve kitapların kirlenmesini, zedelenmesini önlemek için okuyucuları nazik bir şekilde denetlemeleri gerektiği belirtilmiştir. Râşid Efendi, kütüphanesinin nezaretini günlük 10 akçe karşılığında ulucaminin mütevellisine vermiş ve temizliğini yapıp hasır ve kilimlerini yaymakla vazifeli günlük 10 akçe ücretli ferrâşlık görevini de aynı caminin kayyımına bırakmıştır. Dönemin diğer kütüphanelerinde olduğu gibi Râşid Efendi Kütüphanesi’nde de kitapların ödünç alınarak kütüphane dışına çıkarılması kesinlikle yasaklanmıştır.
Râşid Efendi, kare şeklindeki kubbeli bir okuma salonu ile camiye açılan uzunca bir koridordan oluşan kütüphanesinin inşası bittiğinde kütüphanenin koleksiyonunu da hazırlamıştı. Üzerlerinde bulunan vakıf mühründen kitapların 1211 (1796) yılında hazırlandığı anlaşılmaktadır. Vakfiye ise bir yıl sonra tescil ettirilmiştir. Masraf defterinden anlaşıldığına göre 1212’de (1797) kütüphaneye bir mangal satın alınmış, perde, sedir, sedir örtüsü ve yastık yaptırılarak tefrişi tamamlanmıştır. Râşid Efendi’nin, amcası Koca Ağa’ya gönderdiği bir mektuptan kütüphanede çalışan öğrencilerin kullanmaları için 1212 Cemâziyelevvelinde (Kasım 1797) Kayseri’ye yazı takımları gönderdiği öğrenilmektedir. Râşid Efendi Kütüphanesi’nin kitap mevcudu kuruluşunda 925’i yazma, on sekiz cildi basma olmak üzere 943 adetti. Daha sonraki tarihlerde yapılan bağışlar ve Matbah Emini Hacı Halil Efendi ile Erkiletli Mehmed Paşa kütüphaneleri koleksiyonlarının bu kütüphaneye nakliyle yazma kitap sayısı 1469’a ulaşmıştır. Râşid Efendi vakfın gelirlerinden bir kısmının kitapların eskiyen ciltlerinin tamiri için kullanılabileceğini vakfiyede belirtmiştir. Kütüphanenin çeşitli tarihlerde yapılan katalogları mevcuttur (Ahmet Okutan, Kayseri Umumî Kütüphanesi Râşid Efendi Kısmı Usul-i Hadis ve Hadis İlmine Ait Arapça Elyazma Eserler Kataloğu, İstanbul 1964; Ali Rıza Karabulut, Kayseri Râşid Efendi Kütüphanesi’ndeki Türkçe-Farsça-Arapça Yazmalar Kataloğu, Kayseri 1982; Ali Rıza Karabulut, Kayseri Râşid Efendi Eski Eserler Kütüphanesindeki Türkçe-Farsça-Arapça Yazmalar Kataloğu, Ankara 1995; Ali Rıza Karabulut – İ. Hakkı Mercan, Kayseri Râşid Efendi Kütüphanesi’ndeki Türkçe, Farsça, Arapça Basmalar Kataloğu, Kayseri 1993; Ali Rıza Karabulut – H. Hüseyin Babayiğit, Kayseri Râşid Efendi Kütüphanesi Türkçe, Farsça ve Arapça Basma Eserler Kataloğu, Kayseri 1993). Metin Yurdagür, kütüphanedeki Arapça akaid ve kelâma dair yazmaları Bibliyografik Bir Kelâm Tarihi Denemesi adlı çalışmasında tanıtmıştır (İstanbul 1989).
BİBLİYOGRAFYA
Reîsülküttâb Mehmed Râşid Efendi’nin 7 Rebîülevvel 1212 Tarihli Vakfiyesi, VGMA, nr. 579, s. 65-71; MÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Râşid Efendi Dosyası; Halil Ethem [Eldem], Kayseriye Şehri, İstanbul 1334, s. 17-18; Kâzım Özdoğan, Kayseri Tarihi-Kültür ve Sanat Eserleri, Kayseri 1948, s. 107-110; Ahmet Okutan, Kayseri Umumî Kütüphanesi Râşid Efendi Kısmı Usul-i Hadis ve Hadis İlmine Ait Arapça Elyazma Eserler Kataloğu, İstanbul 1964; Ali Rıza Karabulut, Kayseri Râşid Efendi Kütüphanesi’ndeki Türkçe-Farsça-Arapça Yazmalar Kataloğu, Kayseri 1982, s. 17; Kâzım Özyedekçi, “Râşid Efendi Kütüphanesi ve Yazma Eserler”, Erciyes: Kayseri Halkevi Dergisi, sy. 59-60, Kayseri 1945, s. 3; a.mlf., “Râşid Efendi Kütüphanesi II”, a.e., sy. 61-62 (1948), s. 3-10; Müjgân Cunbur, “Kayseri’de Raşid Efendi Kütüphanesi ve Vakfiyesi”, VD, VIII (1969), s. 185-195.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 462-463 numaralı sayfalarda yer almıştır.