Sipâhîzâde Mehmed. Evzahu’l-mesâlik ilâ ma’rifeti’l-büldân ve’l-memâlik (2019)

Sipâhîzâde Mehmed. Evzahu’l-mesâlik ilâ ma’rifeti’l-büldân ve’l-memâlik. Hazırlayan: İlhami Danış; Editör: Ziya Yılmazer; Türk-İslâm bilim kültür mirası dizisi: 27. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), 2019, 551 s. ISBN 9786052249277

Eserde ilk olarak; Sipâhîzâde Mehmed’in hayatı, görevleri, şahsiyeti ve diğer eserlerine dair bilgi veriliyor. Ardından Evzahu’l-mesâlik ile ilgili genel bilgiler aktarılıyor, eserin Arapça ve Türkçe nüshaları tanıtılıyor, eserin, ana kaynağı Takvîmü’l- büldân ile irtibatının yanı sıra eserin diğer kaynakları, bu kaynakların kullanım yöntemi ve eserin tesirleri hakkında bilgilere de yer veriliyor. Son olarak eserin üç nüshanın karşılaştırılması ile transkripsiyon metni oluşturuluyor.

İçindekiler

Takdimler ve Sunuş

Önsöz … 13
Kısaltmalar Listesi … 15
Şekiller, Haritalar, Resimler, Tablolar Listesi … 17
Giriş … 19

BİRİNCİ BÖLÜM

Sipâhîzâde Mehmed ve Eserleri … 25
Hayatı … 25
Eserleri … 34

İKİNCİ BÖLÜM

Evzahu’l-Mesâlik ilâ Ma‘rifeti’l-Büldân ve’l-Memâlik: Önemi, Kaynakları ve Tesirleri … 39
Esere Dair Genel Bilgiler … 40
Evzahu’l-Mesâlik ve Ana Kaynağı Takvîmü’l-Büldân … 90
Evzahu’l-Mesâlik’in Diğer Kaynakları … 115
Sipâhîzâde Mehmed’in Kaynakları Kullanma Metodu … 163
Evzahu’l-Mesâlik’in Tesirleri … 168
Değerlendirme … 185
Kaynakça … 189

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Evzahu’l-Mesâlik ilâ Ma‘rifeti’l-Büldân ve’l-Memâlik: Fihrist ve Metin … 197
Metni Hazırlarken Takip Edilen Yol … 197
Fihrist … 201

METIN

Evzahu’l-Mesâlik ilâ Ma‘rifeti’l-Büldân ve’l-Memâlik … 217
Dizin … 491
Eserden Örnek Sayfalar … 543

Önsöz

Osmanlı coğrafyacılığı alanında yapılan modern çalışmaların sayısı ve niteliği son dönemlerde artmakta ve bu alanda oluşan yeni bilgiler araştırmacılara farklı ufuklar açmaktadır. Arap İslâm coğrafyacılığının ana kaynağını oluşturduğu, ardından hem doğu hem batı coğrafyacılarının etkilerinin görüldüğü Türk İslâm coğrafyacılığı, özgün eserler, tercümeler, derlemeler, atlaslar ve haritalardan oluşan geniş bir coğrafya külliyatına sahiptir. Bu külliyat üzerindeki çalışmalar sürecinde ve sayesinde Osmanlı coğrafyacılığının sahip olduğu zengin birikim daha açık bir şekilde görülecektir. Her bir çalışma bu alanda bir boşluğu dolduracak ve Osmanlı coğrafyacılığı ile ilgili yeni bilgilere erişilmesine zemin hazırlayacaktır.

XVI. yüzyıl, Osmanlı coğrafyacılığı için kadîm eserlerle tanışma ve yeni eserler telif etme sürecinin başlangıcı olmuştur. Bu çalışma kapsamında ele aldığımız Sipâhîzâde Mehmed’in Evzahu’l-mesâlik ilâ maʻrifeti’l-büldân ve’l-memâlik adlı eseri de XVI. yüzyıl Osmanlı coğrafyacılığının önemli eserlerinden biridir. Sipâhîzâde Mehmed, İslâm coğrafyacılığının en temel eserlerinden biri olup kendinden sonraki yüzyıllara rehberlik eden ve birçok müellifin eserine ilham kaynağı olan XIV. yüzyılın ünlü İslâm coğrafyacısı Ebü’l-Fidâ’nın Takvîmü’l-büldân adlı eserini ana kaynak olarak benimsemiş ve Takvîmü’l-büldân’da adı geçen şehirleri harf sıralamasına göre tertip etmiştir. Takvîmü’l-büldân dışında yaklaşık otuzu aşkın farklı kaynaktan da yararlanarak eserini telif etmiştir. Önce Arapça olarak yazılan eser III. Murad ile sadrazamları Sokullu Mehmed Paşa ve Siyavuş Paşa’ya sunulmuştur. Teveccüh görmesi üzerine, eser bizzat müellifi tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Eserin İstanbul kütüphanelerinde, yurtiçi ve yurtdışı kütüphanelerde onlarca nüshasının bulunması, eserin dönemi için ilgiye mazhar olduğunun ve coğrafya alanında önemli bir boşluğu doldurduğunun göstergesi olarak değerlendirilebilir.

Bu çalışmada öncelikle eserin müellifi Sipâhîzâde Mehmed’in hayatı, görevleri, şahsiyeti ve diğer eserlerine dair bilgi verilmiştir. Ardından Evzahu’l-mesâlik ile ilgili genel bilgiler aktarılmış, eserin Arapça ve Türkçe nüshaları tanıtılmış, eserin, ana kaynağı Takvîmü’l-büldân ile irtibatının yanı sıra eserin diğer kaynakları, bu kaynakların kullanım yöntemi ve eserin tesirleri hakkında bilgilere de yer verilmiştir. Son olarak eserin üç nüshanın karşılaştırılması ile transkripsiyon metni oluşturulmuştur. …

İlhami Danış
İstanbul, 2019

s. 198: Evzahu’l-mesâlik’in transkripsiyonu, üç nüshanın tüm detayları ile karşılaştırılmasıyla oluşturulmuştur. Sonuçta ortaya çıkan metinde bazı eksiklikler, okunamayan kelimeler, yanlış veya eksik okumalar, yazım hataları gibi bazı problemler ortaya çıkmıştır. Bu tarz durumların net bir şekilde anlaşılması amacıyla bazı işaretlerin ve parantezlerin kullanımına gidilmiştir. Burada metin neşri alanındaki diğer araştırmacıların yaptıkları transkripsiyonlarında kullandıkları işaretler dikkate alınıp ortak bir yöntem benimsenmiştir.

s. 199: Metin için esas olarak SK, Reşid Efendi Kısmı, nr. 644‘te (RE nüshası) kayıtlı nüsha seçilmiştir. 1646 tarihli olmasına rağmen bu nüshanın seçilmesinde, Sultan III. Murad’a sunulmuş nüshalardan istinsah edilmiş olması, şekilleri ve muhtevası ile tam bir nüsha olması etkili olmuştur. Sokullu Mehmed Paşa hayatta iken yazılmış ve kendisine sunulmuş nüshalardan olan SK, Mihrişah Sultan Kısmı, nr. 304-2 (MS nüshası) ile III. Murad’ın saltanatı döneminde kaleme alınmış, şekiller dışında eksiksiz nüshalardan olan SK, Halet Efendi Kısmı, nr. 607‘de (HE nüshası) kayıtlı nüshalar ise metnin karşılaştırması amacıyla seçilmiştir. Nüshaların tamamı karşılıklı olarak karşılaştırılmış ve tercih edilen ibare ve metinlerin kaynağı, dipnotlarda nüsha ismi belirtilerek ifade edilmiştir. Ayrıca metinde geçen Hicri tarihlerin Miladi tarih karşılıkları dipnotlarda gösterilmiştir.

s. 84: SK, Halet Efendi Kısmı, nr. 607‘de kayıtlı Türkçe nüsha 3 Zilka‘de 989 (29 Kasım 1581) tarihinde istinsâh edilmiştir.
s. 85: SK, Reşid Efendi Kısmı, nr. 644‘te kayıtlı Türkçe nüsha 27 Zilka‘de 1055 (14 Ocak 1646) tarihinde istinsâh edilmiştir.
s. 87: SK, Mihrişah Sultan Kısmı, nr. 304-2‘de kayıtlı Türkçe nüsha 26 Cemâziyelevvel 981 (23 Eylül 1573) tarihinde istinsâh edilmiştir.