Osmanlı Devleti’nde Azerbaycanlı Bir Âlim: Molla Şemseddin Ahmed Karabaği

Yıl 2019, Cilt: 83 Sayı: 296, 71 – 94, 01.04.2019

Bilal Dedeyev Yusuf Küçükdağ

https://doi.org/10.37879/belleten.2019.71

Öz

Azerbaycan sahası ile Osmanlı Devleti arasında sosyo kültürel ilişkilerin 16. yüzyılda ortaya çıkmasında çok sayıda Karabağlı ilim adamının etkili olduğu bilinmektedir. Osmanlı Devleti’nde müderrislik, kadılık ve kazaskerlik gibi üst düzey görevlerde bulunmuş bu alimlerden biri de Karabağlı Molla Şemseddin Ahmed Ensari’dir. Karabağ’ın Dizak bölgesine yerleşmiş olan ashaptan Cabir b. Abdullah elEnsari’nin soyundan gelen Molla Şemseddin Ahmed, ilk eğtimini Azarbaycan’nın Gence şehrinde aldıktan sonra 1562’de İstanbul’a gelmiş; burada Süleymaniye Medresesi’ni bitirmiştir. 1570’ten itibaren müderris olarak değişik medreselerde görev almış ve 1581’den sonra kadılık yapmaya başlamıştır. Kadılığı sırasındaki başarıları ona kazaskerlik yolunu açmış; sırasıyla 1584’te Anadolu Kazaskeri, 1592’de ise Rumeli Kazaskeri olmuştur. Molla Şemseddin Ahmed, çok yönlü bir kişi olup şehnameci Seyyid Lokman Urmevi’ye verdiği destek ile Osmanlı şehnameciliğinin gelişmesine önemli katkı sağlamıştır. Bu arada divan şiiri yazmak isteyenlere de hocalık yapmış, Osmanlı divan şairlerinden Mani ve Edai Recep Efendi’nin şair olarak yetişmelerinde yardımcı olmuştur. Kendisi tefsir dalında da üstat olup Kur’an’ın değişik surelerini risaleler halinde tefsir etmiştir. Molla Şemseddin Ahmed Karabaği’nin Osmanlı Devleti’nde bulunduğu dönemde Azerbaycan’dan Osmanlı ülkesine göç edenlerin sadece kendileri değil aynı zamanda aileleri de bu ilişkilerin kurulmasında mühim rol oynamışlardır. Nitekim Molla Şemseddin Ahmed’in oğlu Nuh Efendi, ilmiye sınıfına intisap ederek babası gibi önce müderrislik, sonra kadılık yapmış; arkasından Anadolu ve Rumeli kazaskerliklerinde bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Gence-Karabağ, Molla Şemseddin Ahmed Karabaği, Cabir Ensari, Süleymaniye Medresesi, Nuh Efendi

Kaynakça

• Gəncə-Qarabağ Əyalətinin İcmal Dəftəri, (Tıpkı Basım, haz. Tofi q Nəcəfl i), Azərbaycan Mil- li Elmlər Akademiyası, A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, Çaşıoğlu Nəşriy- yatı, Bakü 2010.
• İrəvan Əyalətinin Müfassal Dəftəri, (Tıpkı Basım, haz. Tofi q Nəcəfl i), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, Çaşıoğlu Nəşriyyatı, Bakü 2009.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 84 numaralı sicil (H. 999-1000/M. 1590-1591), (haz. Rıfat Günalan; Arapça metin Mehmet Canatar ve Mehmet Akman; kontrol eden Mehmet Canatar; proje yönetmeni M. Âkif Aydın; editör Coşkun Yılmaz), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2010. Diğer Kaynaklar
• Abay, Muhammed, “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsirle İlgili Eserler Bibliyografya- sı (Tefsirler, Haşiyeler, Sure Tefsirleri, Tercümeler)”, Divan, S.1 (1999), s. 249-303.
• Adıvar, A.Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 2000.
• Algar, Hamid, “Nakşibendiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXII, İstanbul 2006, s. 335-342.
• Aşık Çelebi, Meşa’irü’ş-Şu’ara, İnceleme Tenkitli Metin, I, (haz. Filiz Kılıç, Gazi Üniver- sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 1994.
• Aşkar, Mustafa, “Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiy- ye Silsilesinin Tahlili”, AÜİF Dergisi, XXIX (1999), s. 535-563.
• Atai, Hadaiku’l-Hakaik Fî-Tekmileti’ş-Şakaik, (haz. Abdulkadir Özcan), II, Çağrı Yayın- ları, İstanbul 1989.
• Baltacı, Cahit, “Hâmid Efendi”, DİA, XV, İstanbul 1997, s.460.
• ____________, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, I-II, 2. Baskı, Marmara Üni- versitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2005.
• Bayat, Ali Haydar, “Ahî Çelebi, Mehmed”, DİA, I, İstanbul 1988, s. 528-529.
• Beyazit, Yasemin, “XVI. Yüzyil Osmanlı İlmiyye Kanunnameleri ve Medrese Eğiti- mi”, Belleten, LXXVIII/283 (2014), s. 955-992.
• Bilgili, Ali Sinan, İran, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistanda Osmanlı Vakıfl arı (XVI-XVIII Yüzyıllar), Vakıfl ar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2011.
• Bulut, Halil İbrahim, “Safevilerin Ehli Sünnet Karşıtı Politikaları”, Türk Kültürü Ve Haci Bektaş Velî Araştirma Dergisi,S.76 (2015), s. 15-30.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifl eri, II, Matbaa-ı Amire, İstanbul 1333.
• David,Geza, “Sigetvar”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s. 157-159.
• Dedeyev, Bilal, “Safevi Tarikatı ve Osmanlı Devleti İlişkileri”, Uluslararası Sosyal Araş- tırmalar Dergisi, Volume 1/5, 2008, s. 205-223. http://www.sosyalarastirmalar. com/cilt1/sayi5/sayi5pdf/dedeyev_bilal.pdf (16.05.2018).
• ____________,”15-16. Yüzyıllar Osmanlı-Azerbaycan İlişkileri Bağlamında Osmanlı Devleti ve Halvetiye Tarikatı”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, VI/1 (2009), s. 91-106.
• ____________, “Osmanlı Eğitimine Katkıda Bulunan Bazı Azerbaycan Müderrisleri (15. Yüzyılın II. Yarısı ve 16. Yüzyılın I. Yarısında)”, Journal of Qafqaz Univer- sity-tarix, Hüquq və Siyasi Elmlər, Number 26 (2009), s. 215-223.
• ____________, “Osmanlı dövlətində şahnamə yazma ənənəsi və azərbaycanlı şah- naməçilər (XV-XVI əsrlər)”, Journal of Qafqaz University-tarix, hüquq və siyasi elmlər, Volume 2, Number 2 (2014), s.155-165.
• ____________, “Yeni Çağ Devri Osmanlı Devleti’nde Yaşamış Karabağlı Alimler”, Journal of Qafqaz University-tarix, Hüquq və Siyasi Elmlər, Volume 2, Number 1(2014), s. 3-14.
• ____________, Togiq Najafl i, Ramazan Uslu,”Life and Works of Tebrizli Ali Ho- nored as The Chief Architect at Ottoman Empire”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/4 Spring (2014), p. 329-340.
• ____________,“Bilinmeyen Yönleriyle Şehnameci Fetullah Arifi Çelebi (v. 960/1562)”, IV. Uluslararası Türk Sanatları, Tarihi ve Folkloru Kongresi Sanat Etkinlikleri 14-16 Mayis, Konya 2016, s. 165-170.
• ____________, “Azərbaycanın Mühacir Şairi Osmanlı Şahnaməçisi Əfl atun Şirva- ni”, Geostrategiya, № 03(33), (may-iyun 2016), s. 21-24.
• ____________,“Osmanlı Dövlətində Şahnaməci Alimlərdən Biri Olan Seyyid Loğ- man Urməvi”, Elmi Əsərlər Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun Jur- nalı, S. 60 (2016), s. 34-47.
• ____________, “Osmanlı Ədəbi İrsinin İnkişafında Önəmli Rol Oynayan Azərbay- canlı Şahnaməçi Şair Nitqi Şirvani”, I Türkoloji Qurultayın 90illiyinə həsr olunmuş. “Türkoloji elmi-mədəni hərəkatda ortaq dəyərlər və yeni çağırışlar” mövzusunda Beynəlxalq Konferans, 14-15 noyabr, Bakü 2016, s. 287-291.
• ____________, “16. Yüzyıl Osmanlı Saraylarında Azerbaycanlı Hattat ve Katipler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 81 (2017), s.89-113.
• ____________, “Osmanlı Mədəni Həyatına Töhvə Vermiş Azərbaycanlı Rəssam-şair Şahqulu Pənahi”, Geostrategiya, № 03(39), (may-iyun 2017), s. 56-58.
• Demirel, Şener, “16. Yüzyıl Divan Şairlerinden Mânî”, F.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi,IX/1 (1999), s. 25-51.
• ____________, 16. Yüzyıl Divan Şairlerinden Mani, Divan ve Şehr-Engiz-i Bursa (İncele- me-Metin), T. C. Kültür ve Turizm Bakanliği Kütüphaneler ve Yayimlar Genel Müdürlüğü -3290, İstanbul 2011.
• Doğan, Enfel, Ahlak-ı Alai (Metin-Sözlük-Sentaks İncelemesi), (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2006.
• Doğan, Sema, “Haseki Külliyesi”, DİA, XVI, İstanbul 1997, s. 370-372.
• ____________, “Nişancı Mehmed Paşa Külliyesi”, DİA, XXXIII, İstanbul 2007, s. 158-160.
• Efendizade, Oktay, “Gence”, DİA, XIV, İstanbul 1996, s. 17-20.
• Əfəndiyev, Oqtay, Azərbaycan Səfəvilər Dövləti, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı 1993.
• Erşahin, Seyfettin, Akkoyunlular, Bizim Büro Yayınları, Ankara 2002.
• Evliya Çelebi, Seyahatnâme, VIII, (haz. S. Ali Kahraman-Yücel Dağlı-Robert Dankoff ), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
• Eyice, Semavi, “Ayasofya – Ayasofya Medresesi”, DİA, IV, İstanbul 1991, s. 214-215.
• Fayda, Mustafa, “Atik Valide Sultan Külliyesi”, DİA, IV, İstanbul 1991, s. 68-73.
• Fazlullah b. Rûzbihan, Tarih-i Alem Ârâ-yi Emînî, (Farsça’dan Rusça’ya çev. G. Minorskaya), Bakü 1987.
• Fetvacı, Emine, The Production of The Şehname-i Selim Han, http://archnet.org/system/ publications/contents/6806/original/DPC3671.pdf ?1384803399/ (erişim tari- hi: 19.09.2015).
• Gelibolulu Mustafa Âli, Kitabü’t-Tarih-i Künhü’l-Ahbar, (haz. Ahmet Uğur ve diğerleri), I/II. Kısım, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 1997.
• Gündoğdu, İsmail, “Osmanlı Tarihi Kaynaklarından Kazaskerlik Rûznâmçe Defter- leri ve Önemi”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, VI/2 (2009), http://www.insan- bilimleri.com (erişim tarihi: 26.01.2016), s.697-722.
• Hammer, Joseph Von, Devlet-i Osmaniye Tarihi, III, Matbaa-i Amire, İstanbul 1329.
• Heiderzadeh, Tofi qh, “İran Alimlerinin Osmanlı Devleti’ne Gelişleri ve Osmanlı Bili- mine Katkıları (Timur Döneminin Başından Safevi Döneminin Sonuna Kadar)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, II, İstanbul 1998, s. 211-242.
• Hulvi, Mehmed Cemaleddin, Lemazât-ı Hulviyye ez-Lemezat-ı Ulviye, (haz. Mehmet Ser- kan Tayşi), MÜİF, İstanbul 1993.
• İbn Bəzzaz Ərdəbili, Şeyx Səfi Təzkirəsi (Səfvətüs-Səfanın XVI Əsr Türk Tərcüməsi), (tər- cüməçilər və nəşrə haz. Möhsün Nağısoylu, Sevər Cabbarlı və Rauf Şeyxzaman- lı), Nurlan, Bakı 2010.
• İnalcık, Halil, Has-bağçede ‘Ayş u Tarab, Nedimler-Şairler-Mutribler, Türkiye İş Bankası Kül- tür Yayınları, İstanbul 2015.
• İpşirli, Mehmet, “Medrese-Osmanlı Dönemi”, DİA, XXVIII, Ankara 2003, s. 327- 333.
• ____________, “Sunullah Efendi”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s.530-532.
• İsen, Mustafa, “Kınalızâde Hasan Çelebi”, DİA, XXV, Ankara 2002, s. 417-418.
• İsmail Belîğ, Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyli Zübdeti’l-Eşʻâr, (haz. Abdulkerim Abdulkadiroğlu), Atatürk Kültür Merkezi Yayınevi,Ankara 1999.
• Işın, Ekrem, “Nakşbendîlik”, DBİA, VI, İstanbul 1994, s. 31-39.
• Jahn, Karl,”Tebriz Doğu ile Batı Arasında Bir Ortaçağ Kültür Merkezi”, (çev. İsmail Aka), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafi ya Fak. Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, XIII/24 (1979-1980), s. 59-79.
• Kandemir, M. Yaşar, “Cabir b. Abdullah”, DİA, VI, İstanbul 1992, s. 530-532.
• Karakök, Tunay, “Yükseköğretim Kurumu Olarak Osmanlı’da Medreseler: Bir De- ğerlendirme”, Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, II/2 (2013), s. 208-234.
• Kâtip Çelebi, Fezleke, I, II, Ceride-i Havadis Matbaası, İstanbul 1286, 1287.
• Kazan, Hilal, “Topkapı Sarayı’nda Katipler Cemiyetinin (Cemâ’at-i Kâtibân-ı Kü- tüb) Eğitimleri ve Görevleri”, Osmanlı Araştırmaları, S.24 (2004), s. 213-241.
• Kırzıoğlu, Fahrettin, Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590), TTK, (2. Baskı), Ankara 1998.
• Küçükdağ, Yusuf, “Osmanlı Devleti’nin Şah İsmail’in Anadolu’yu Şiîleştirme Çalış- malarını Engellemeye Yönelik Önlemleri”, Osmanlı, I, Ankara 1999, s. 269-281.
• ____________, “Osmanlı Devleti’nin Şah İsmail’in Şiî Propagandalarına Halvetîye ile Karşı Koyma Politikası”, XIII. Türk Tarihi Kongresi, 4-8 Ekim 1999 Ankara, An- kara 2002, s. 435-444.
• Kütükoğlu, Bekir, “Lokman b. Hüseyin”, DİA, XXVII, İstanbul 2003, s. 208-209.
• Latifi , Tezkere, İkdam Matbaası, İstanbul 1314.
• Mehmedov (Karamanlı), Hüsamettin, “Osmanlı Dönemi Gence-Karabağ Eyaletinde Vakıfl ar (16. yüzyıl)”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 4 (1993), s. 635-644.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, IV-V, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Meriç, Rıfkı Melül,”Nakış Tarihi Vesikaları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/2(1952), s.85-107.
• Mohammad, Ebrahim Esmail, “Kaşifi’nin Gazaname-i Rum adlı Farsça eseri ve Türkçeye Tercümesi ve Tahlili”, (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sos- yal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2005.
• Mucib, Tezkire, (haz. Kudret Altun), Atatürk Kültür Merkezi Yayınevi, Ankara 1997.
• Muhyi-yi Gülşeni, Reşahat-ı Aynü’l-Hayat Tercümesi, Reşahat-ı Muhyi, (haz. Mustafa Koç, Eyyüp Tanrıverdi), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2014.
• Musalı, Vüsalə, Osmanlı Təzkirələrində Azərbaycanlı Şairlər, Bakü 2009.
• Müstakim-Zade Süleyman Efendi, Mecelletü’n-Nisab, (Tıpkı Basım), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000.
• Nəsirov, Elnur, Orta Əsrlərdə Yaşamış Azərbaycanlı Alimlər, Nurlar Nəşriyyatı, Bakü 2011.
• Onullahi, Seyid Ağa, XIII-XVII. Əsrlərdə Təbriz Şəhərinin Tarixi, Elm Nəşriyyatı, Bakü 1981.
• Osman, Şevkî, Beşbuçuk Asırlık Türk Tebabeti Tarihi, (haz. İlter Uzel), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991.
• Öngören, Reşat, “Safeviyye”, DİA, XXXV, İstanbul 2008, s. 460-462.
• Öztürk, Mürsel, “Ebu Said-i Sani”, DİA, X, İstanbul 1994, s. 225.
• Parlak, Sevgi, “Sokullu Mehmed Paşa Külliyesi”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s. 358-359.
• Piriyev, Vaqif, Azərbaycan XIII-XIV Əsrlərdə, Nurlan, Bakü 2003.
• Qasımov, Xeyirbəy, Orta Əsrlərdə Azərbaycan Mədəniyyəti, Azpoliqraf Nəşriyyatı, Bakü 2008.
• Rıza, Tezkire (İnceleme-Metin), (haz. Gencay Zavodçu), Sahafl ar Kitap Sarayı Yayınları, İstanbul 2009.
• Rıhtım, Mehmet, Seyyid Yahya Bakuvi ve Xelvetilik, Qismet yay, Bakü 2005.
• Rəhbər jurnalı. № 3, 27 şəvval sənə 1324/1 dekabr 1906.
• Selaheddin İbn-i Mübarek el-Buharî, Şâh-ı Nakşbend Gönüller Nekkaşı Enîsü’t-Telibîn ve Uddetü’s-Sâlikîn, (çev. Süleyman İzzî Teşrifâtî, haz. Mustafa Özsaray), İstanbul 2003.
• Selaniki Mustafa Âli Efendi, Tarih, Matbaa-ı Amire, İstanbul 1281.
• Sümer, Faruk, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rölü, TTK Basımevi, Ankara 1992.
• Смирнов, В. Д., Очерк истории турецкой литературы, Всеобщая история литературы, под редакцией В. Ф. Корша и А. И. Кирпичникова, т. IV, СПБ. 1892.
• Şeyhi Mehmed Efendi, Şakayik-ı Numaniye ve Zeyilleri Vekayiü’l-Fudala, I, (haz. Abdülka- dir Özcan), Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• Tanman, M. Baha, “Halvetîlik”, DBİA, III, İstanbul 1994, s. 533-535.
• ____________, “Sokullu Mehmed Paşa Külliyesi”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s. 360-363.
• Taşkın, Ünal, “Klasik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”,Uluslararası Sosyal Araştır- malar Dergisi, 1/3 (2008), s. 343-366.
• Tərbiyyət, Məhəmməd Əli, Danişməndani Azərbaycan, (Farsçadan çev. İsmail Şəms və Qafar Kəndli), Azǝrnǝşr, Bakü 1987.
• Türk, Nurdoğan, “Tire Necip Paşa Kütüphanesi’ndeki Tefsire Dair Yazma Eserler -II- (Necip Paşa Kısmı)”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, III/5 (2014), s. 173-190.
• Uludağ, Süleyman, “Halvetiyye”, DİA, XV, İstanbul 1997, s. 393-395.
• Unan, Fahri, “Sahn-ı Seman”, DİA, XXXV, İstanbul 2008, s. 532-534.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, II, TTK, Ankara 1998.
• ____________, “Osmanlılar Zamanında Saraylarda Musiki Hayatı”, Belleten, XLI/161(1977), s. 79-114.
• Vassaf, Hüseyin, Sefi ne-i Evliya, II, (haz. Ali Yılmaz, Mehmet Akkuş), İstanbul 1999.
• Vicdânî, Sadık, Tarikatlar ve Silsileler (Tamar-ı Turuk-ı Aliye), (haz. İrfan Gündüz), Enderun Kitabevi, İstanbul 1995.
• Woodhead, Christine, “Şehnameci”, DİA, XXXVIII, İstanbul 2010, s. 456-458.
• Yetik, Erhan, “Tasavvufi Açıdan Fâtiha Tefsiri (İsmail-i Ankaravi’nin Futûhât-ı Ayni- yesi Üzerine Bir Çalışma)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.8 (1996), s.45-107.
• Yiğit, Ahmet, “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Edirne Kadıları ve Mühimme Defterle- rine Göre Vazifeleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XIV/1, s. 157-173.

Azerbaijani Scholar Mullah Shamsuddin Ahmed Karabaghi in the Ottoman Empire

Yıl 2019, Cilt: 83 Sayı: 296, 71 – 94, 01.04.2019

Bilal Dedeyev Yusuf Küçükdağ

https://doi.org/10.37879/belleten.2019.71

Öz

A large number of Azerbaijani scientists were known as a linchpin to the emergence of socio-cultural relations between Azerbaijan and the Ottoman Empire in the 16th century. One of these scholars was KharabaghiMullah Shamsuddin Ahmed Ansari who was among the ones that had been in senior positions such as muderris, kadive kazasker in the Ottoman Empire. Mullah Shamsuddin Ahmed, a descendant of Jabir b. Abdullah al-Ansari who was one of the famous sahabahs originally settled in Dizak, left for Istanbul after getting his fi rst education in Ganja and graduated from Sulaymaniyah madrasah here in 1562. Since 1570 he served as a professor at various madrasahs and began to work as kadi after the year 1581. His success in kadiluk paved the way for kazaskerluk; he became Anatolia Kazasker in 1584, and Rumeli Kazasker in 1592. Mullah Shamsuddin Ahmed, as an intellectual person, contributed signifi cantly to the development of the Ottoman shahnamachilig by supporting shahnamachi Sayyid Lokman Urmevi. Meanwhile, he was a teacher to those who wanted to write diwan poetry, and had a crucial role in the formation of poets such as Mani and Edain Recep Efendi. He was also a master in the fi eld of tafsir (Quranic interpretation) and interpreted diff erent suras of Quran in the form of risale. Not only migrants themselves who came from Azerbaijan to the Ottoman Empire in this period, but also their families played a signifi cant role in the establishment of these relations. Mullah Shamsuddin Ahmed’s descendants got promotions in ilmiye class; his son Noah Efendi was fi rst a muderris, then kadi, after wards worked in Anatolia and Rumeli kazaskerluk.

Anahtar Kelimeler

Gence-Karabagh, Karabaghi Mullah Shamsuddin Ahmed, Jabir Ansari, Sulaymaniyah Madrasah, Noah Efendi

Kaynakça

• Gəncə-Qarabağ Əyalətinin İcmal Dəftəri, (Tıpkı Basım, haz. Tofi q Nəcəfl i), Azərbaycan Mil- li Elmlər Akademiyası, A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, Çaşıoğlu Nəşriy- yatı, Bakü 2010.
• İrəvan Əyalətinin Müfassal Dəftəri, (Tıpkı Basım, haz. Tofi q Nəcəfl i), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, Çaşıoğlu Nəşriyyatı, Bakü 2009.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 84 numaralı sicil (H. 999-1000/M. 1590-1591), (haz. Rıfat Günalan; Arapça metin Mehmet Canatar ve Mehmet Akman; kontrol eden Mehmet Canatar; proje yönetmeni M. Âkif Aydın; editör Coşkun Yılmaz), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2010. Diğer Kaynaklar
• Abay, Muhammed, “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsirle İlgili Eserler Bibliyografya- sı (Tefsirler, Haşiyeler, Sure Tefsirleri, Tercümeler)”, Divan, S.1 (1999), s. 249-303.
• Adıvar, A.Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 2000.
• Algar, Hamid, “Nakşibendiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXII, İstanbul 2006, s. 335-342.
• Aşık Çelebi, Meşa’irü’ş-Şu’ara, İnceleme Tenkitli Metin, I, (haz. Filiz Kılıç, Gazi Üniver- sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 1994.
• Aşkar, Mustafa, “Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiy- ye Silsilesinin Tahlili”, AÜİF Dergisi, XXIX (1999), s. 535-563.
• Atai, Hadaiku’l-Hakaik Fî-Tekmileti’ş-Şakaik, (haz. Abdulkadir Özcan), II, Çağrı Yayın- ları, İstanbul 1989.
• Baltacı, Cahit, “Hâmid Efendi”, DİA, XV, İstanbul 1997, s.460.
• ____________, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, I-II, 2. Baskı, Marmara Üni- versitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2005.
• Bayat, Ali Haydar, “Ahî Çelebi, Mehmed”, DİA, I, İstanbul 1988, s. 528-529.
• Beyazit, Yasemin, “XVI. Yüzyil Osmanlı İlmiyye Kanunnameleri ve Medrese Eğiti- mi”, Belleten, LXXVIII/283 (2014), s. 955-992.
• Bilgili, Ali Sinan, İran, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistanda Osmanlı Vakıfl arı (XVI-XVIII Yüzyıllar), Vakıfl ar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2011.
• Bulut, Halil İbrahim, “Safevilerin Ehli Sünnet Karşıtı Politikaları”, Türk Kültürü Ve Haci Bektaş Velî Araştirma Dergisi,S.76 (2015), s. 15-30.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifl eri, II, Matbaa-ı Amire, İstanbul 1333.
• David,Geza, “Sigetvar”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s. 157-159.
• Dedeyev, Bilal, “Safevi Tarikatı ve Osmanlı Devleti İlişkileri”, Uluslararası Sosyal Araş- tırmalar Dergisi, Volume 1/5, 2008, s. 205-223. http://www.sosyalarastirmalar. com/cilt1/sayi5/sayi5pdf/dedeyev_bilal.pdf (16.05.2018).
• ____________,”15-16. Yüzyıllar Osmanlı-Azerbaycan İlişkileri Bağlamında Osmanlı Devleti ve Halvetiye Tarikatı”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, VI/1 (2009), s. 91-106.
• ____________, “Osmanlı Eğitimine Katkıda Bulunan Bazı Azerbaycan Müderrisleri (15. Yüzyılın II. Yarısı ve 16. Yüzyılın I. Yarısında)”, Journal of Qafqaz Univer- sity-tarix, Hüquq və Siyasi Elmlər, Number 26 (2009), s. 215-223.
• ____________, “Osmanlı dövlətində şahnamə yazma ənənəsi və azərbaycanlı şah- naməçilər (XV-XVI əsrlər)”, Journal of Qafqaz University-tarix, hüquq və siyasi elmlər, Volume 2, Number 2 (2014), s.155-165.
• ____________, “Yeni Çağ Devri Osmanlı Devleti’nde Yaşamış Karabağlı Alimler”, Journal of Qafqaz University-tarix, Hüquq və Siyasi Elmlər, Volume 2, Number 1(2014), s. 3-14.
• ____________, Togiq Najafl i, Ramazan Uslu,”Life and Works of Tebrizli Ali Ho- nored as The Chief Architect at Ottoman Empire”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/4 Spring (2014), p. 329-340.
• ____________,“Bilinmeyen Yönleriyle Şehnameci Fetullah Arifi Çelebi (v. 960/1562)”, IV. Uluslararası Türk Sanatları, Tarihi ve Folkloru Kongresi Sanat Etkinlikleri 14-16 Mayis, Konya 2016, s. 165-170.
• ____________, “Azərbaycanın Mühacir Şairi Osmanlı Şahnaməçisi Əfl atun Şirva- ni”, Geostrategiya, № 03(33), (may-iyun 2016), s. 21-24.
• ____________,“Osmanlı Dövlətində Şahnaməci Alimlərdən Biri Olan Seyyid Loğ- man Urməvi”, Elmi Əsərlər Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun Jur- nalı, S. 60 (2016), s. 34-47.
• ____________, “Osmanlı Ədəbi İrsinin İnkişafında Önəmli Rol Oynayan Azərbay- canlı Şahnaməçi Şair Nitqi Şirvani”, I Türkoloji Qurultayın 90illiyinə həsr olunmuş. “Türkoloji elmi-mədəni hərəkatda ortaq dəyərlər və yeni çağırışlar” mövzusunda Beynəlxalq Konferans, 14-15 noyabr, Bakü 2016, s. 287-291.
• ____________, “16. Yüzyıl Osmanlı Saraylarında Azerbaycanlı Hattat ve Katipler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 81 (2017), s.89-113.
• ____________, “Osmanlı Mədəni Həyatına Töhvə Vermiş Azərbaycanlı Rəssam-şair Şahqulu Pənahi”, Geostrategiya, № 03(39), (may-iyun 2017), s. 56-58.
• Demirel, Şener, “16. Yüzyıl Divan Şairlerinden Mânî”, F.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi,IX/1 (1999), s. 25-51.
• ____________, 16. Yüzyıl Divan Şairlerinden Mani, Divan ve Şehr-Engiz-i Bursa (İncele- me-Metin), T. C. Kültür ve Turizm Bakanliği Kütüphaneler ve Yayimlar Genel Müdürlüğü -3290, İstanbul 2011.
• Doğan, Enfel, Ahlak-ı Alai (Metin-Sözlük-Sentaks İncelemesi), (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2006.
• Doğan, Sema, “Haseki Külliyesi”, DİA, XVI, İstanbul 1997, s. 370-372.
• ____________, “Nişancı Mehmed Paşa Külliyesi”, DİA, XXXIII, İstanbul 2007, s. 158-160.
• Efendizade, Oktay, “Gence”, DİA, XIV, İstanbul 1996, s. 17-20.
• Əfəndiyev, Oqtay, Azərbaycan Səfəvilər Dövləti, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı 1993.
• Erşahin, Seyfettin, Akkoyunlular, Bizim Büro Yayınları, Ankara 2002.
• Evliya Çelebi, Seyahatnâme, VIII, (haz. S. Ali Kahraman-Yücel Dağlı-Robert Dankoff ), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
• Eyice, Semavi, “Ayasofya – Ayasofya Medresesi”, DİA, IV, İstanbul 1991, s. 214-215.
• Fayda, Mustafa, “Atik Valide Sultan Külliyesi”, DİA, IV, İstanbul 1991, s. 68-73.
• Fazlullah b. Rûzbihan, Tarih-i Alem Ârâ-yi Emînî, (Farsça’dan Rusça’ya çev. G. Minorskaya), Bakü 1987.
• Fetvacı, Emine, The Production of The Şehname-i Selim Han, http://archnet.org/system/ publications/contents/6806/original/DPC3671.pdf ?1384803399/ (erişim tari- hi: 19.09.2015).
• Gelibolulu Mustafa Âli, Kitabü’t-Tarih-i Künhü’l-Ahbar, (haz. Ahmet Uğur ve diğerleri), I/II. Kısım, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 1997.
• Gündoğdu, İsmail, “Osmanlı Tarihi Kaynaklarından Kazaskerlik Rûznâmçe Defter- leri ve Önemi”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, VI/2 (2009), http://www.insan- bilimleri.com (erişim tarihi: 26.01.2016), s.697-722.
• Hammer, Joseph Von, Devlet-i Osmaniye Tarihi, III, Matbaa-i Amire, İstanbul 1329.
• Heiderzadeh, Tofi qh, “İran Alimlerinin Osmanlı Devleti’ne Gelişleri ve Osmanlı Bili- mine Katkıları (Timur Döneminin Başından Safevi Döneminin Sonuna Kadar)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, II, İstanbul 1998, s. 211-242.
• Hulvi, Mehmed Cemaleddin, Lemazât-ı Hulviyye ez-Lemezat-ı Ulviye, (haz. Mehmet Ser- kan Tayşi), MÜİF, İstanbul 1993.
• İbn Bəzzaz Ərdəbili, Şeyx Səfi Təzkirəsi (Səfvətüs-Səfanın XVI Əsr Türk Tərcüməsi), (tər- cüməçilər və nəşrə haz. Möhsün Nağısoylu, Sevər Cabbarlı və Rauf Şeyxzaman- lı), Nurlan, Bakı 2010.
• İnalcık, Halil, Has-bağçede ‘Ayş u Tarab, Nedimler-Şairler-Mutribler, Türkiye İş Bankası Kül- tür Yayınları, İstanbul 2015.
• İpşirli, Mehmet, “Medrese-Osmanlı Dönemi”, DİA, XXVIII, Ankara 2003, s. 327- 333.
• ____________, “Sunullah Efendi”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s.530-532.
• İsen, Mustafa, “Kınalızâde Hasan Çelebi”, DİA, XXV, Ankara 2002, s. 417-418.
• İsmail Belîğ, Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyli Zübdeti’l-Eşʻâr, (haz. Abdulkerim Abdulkadiroğlu), Atatürk Kültür Merkezi Yayınevi,Ankara 1999.
• Işın, Ekrem, “Nakşbendîlik”, DBİA, VI, İstanbul 1994, s. 31-39.
• Jahn, Karl,”Tebriz Doğu ile Batı Arasında Bir Ortaçağ Kültür Merkezi”, (çev. İsmail Aka), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafi ya Fak. Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, XIII/24 (1979-1980), s. 59-79.
• Kandemir, M. Yaşar, “Cabir b. Abdullah”, DİA, VI, İstanbul 1992, s. 530-532.
• Karakök, Tunay, “Yükseköğretim Kurumu Olarak Osmanlı’da Medreseler: Bir De- ğerlendirme”, Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, II/2 (2013), s. 208-234.
• Kâtip Çelebi, Fezleke, I, II, Ceride-i Havadis Matbaası, İstanbul 1286, 1287.
• Kazan, Hilal, “Topkapı Sarayı’nda Katipler Cemiyetinin (Cemâ’at-i Kâtibân-ı Kü- tüb) Eğitimleri ve Görevleri”, Osmanlı Araştırmaları, S.24 (2004), s. 213-241.
• Kırzıoğlu, Fahrettin, Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590), TTK, (2. Baskı), Ankara 1998.
• Küçükdağ, Yusuf, “Osmanlı Devleti’nin Şah İsmail’in Anadolu’yu Şiîleştirme Çalış- malarını Engellemeye Yönelik Önlemleri”, Osmanlı, I, Ankara 1999, s. 269-281.
• ____________, “Osmanlı Devleti’nin Şah İsmail’in Şiî Propagandalarına Halvetîye ile Karşı Koyma Politikası”, XIII. Türk Tarihi Kongresi, 4-8 Ekim 1999 Ankara, An- kara 2002, s. 435-444.
• Kütükoğlu, Bekir, “Lokman b. Hüseyin”, DİA, XXVII, İstanbul 2003, s. 208-209.
• Latifi , Tezkere, İkdam Matbaası, İstanbul 1314.
• Mehmedov (Karamanlı), Hüsamettin, “Osmanlı Dönemi Gence-Karabağ Eyaletinde Vakıfl ar (16. yüzyıl)”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 4 (1993), s. 635-644.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, IV-V, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Meriç, Rıfkı Melül,”Nakış Tarihi Vesikaları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/2(1952), s.85-107.
• Mohammad, Ebrahim Esmail, “Kaşifi’nin Gazaname-i Rum adlı Farsça eseri ve Türkçeye Tercümesi ve Tahlili”, (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sos- yal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2005.
• Mucib, Tezkire, (haz. Kudret Altun), Atatürk Kültür Merkezi Yayınevi, Ankara 1997.
• Muhyi-yi Gülşeni, Reşahat-ı Aynü’l-Hayat Tercümesi, Reşahat-ı Muhyi, (haz. Mustafa Koç, Eyyüp Tanrıverdi), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2014.
• Musalı, Vüsalə, Osmanlı Təzkirələrində Azərbaycanlı Şairlər, Bakü 2009.
• Müstakim-Zade Süleyman Efendi, Mecelletü’n-Nisab, (Tıpkı Basım), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000.
• Nəsirov, Elnur, Orta Əsrlərdə Yaşamış Azərbaycanlı Alimlər, Nurlar Nəşriyyatı, Bakü 2011.
• Onullahi, Seyid Ağa, XIII-XVII. Əsrlərdə Təbriz Şəhərinin Tarixi, Elm Nəşriyyatı, Bakü 1981.
• Osman, Şevkî, Beşbuçuk Asırlık Türk Tebabeti Tarihi, (haz. İlter Uzel), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991.
• Öngören, Reşat, “Safeviyye”, DİA, XXXV, İstanbul 2008, s. 460-462.
• Öztürk, Mürsel, “Ebu Said-i Sani”, DİA, X, İstanbul 1994, s. 225.
• Parlak, Sevgi, “Sokullu Mehmed Paşa Külliyesi”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s. 358-359.
• Piriyev, Vaqif, Azərbaycan XIII-XIV Əsrlərdə, Nurlan, Bakü 2003.
• Qasımov, Xeyirbəy, Orta Əsrlərdə Azərbaycan Mədəniyyəti, Azpoliqraf Nəşriyyatı, Bakü 2008.
• Rıza, Tezkire (İnceleme-Metin), (haz. Gencay Zavodçu), Sahafl ar Kitap Sarayı Yayınları, İstanbul 2009.
• Rıhtım, Mehmet, Seyyid Yahya Bakuvi ve Xelvetilik, Qismet yay, Bakü 2005.
• Rəhbər jurnalı. № 3, 27 şəvval sənə 1324/1 dekabr 1906.
• Selaheddin İbn-i Mübarek el-Buharî, Şâh-ı Nakşbend Gönüller Nekkaşı Enîsü’t-Telibîn ve Uddetü’s-Sâlikîn, (çev. Süleyman İzzî Teşrifâtî, haz. Mustafa Özsaray), İstanbul 2003.
• Selaniki Mustafa Âli Efendi, Tarih, Matbaa-ı Amire, İstanbul 1281.
• Sümer, Faruk, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rölü, TTK Basımevi, Ankara 1992.
• Смирнов, В. Д., Очерк истории турецкой литературы, Всеобщая история литературы, под редакцией В. Ф. Корша и А. И. Кирпичникова, т. IV, СПБ. 1892.
• Şeyhi Mehmed Efendi, Şakayik-ı Numaniye ve Zeyilleri Vekayiü’l-Fudala, I, (haz. Abdülka- dir Özcan), Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• Tanman, M. Baha, “Halvetîlik”, DBİA, III, İstanbul 1994, s. 533-535.
• ____________, “Sokullu Mehmed Paşa Külliyesi”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s. 360-363.
• Taşkın, Ünal, “Klasik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”,Uluslararası Sosyal Araştır- malar Dergisi, 1/3 (2008), s. 343-366.
• Tərbiyyət, Məhəmməd Əli, Danişməndani Azərbaycan, (Farsçadan çev. İsmail Şəms və Qafar Kəndli), Azǝrnǝşr, Bakü 1987.
• Türk, Nurdoğan, “Tire Necip Paşa Kütüphanesi’ndeki Tefsire Dair Yazma Eserler -II- (Necip Paşa Kısmı)”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, III/5 (2014), s. 173-190.
• Uludağ, Süleyman, “Halvetiyye”, DİA, XV, İstanbul 1997, s. 393-395.
• Unan, Fahri, “Sahn-ı Seman”, DİA, XXXV, İstanbul 2008, s. 532-534.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, II, TTK, Ankara 1998.
• ____________, “Osmanlılar Zamanında Saraylarda Musiki Hayatı”, Belleten, XLI/161(1977), s. 79-114.
• Vassaf, Hüseyin, Sefi ne-i Evliya, II, (haz. Ali Yılmaz, Mehmet Akkuş), İstanbul 1999.
• Vicdânî, Sadık, Tarikatlar ve Silsileler (Tamar-ı Turuk-ı Aliye), (haz. İrfan Gündüz), Enderun Kitabevi, İstanbul 1995.
• Woodhead, Christine, “Şehnameci”, DİA, XXXVIII, İstanbul 2010, s. 456-458.
• Yetik, Erhan, “Tasavvufi Açıdan Fâtiha Tefsiri (İsmail-i Ankaravi’nin Futûhât-ı Ayni- yesi Üzerine Bir Çalışma)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.8 (1996), s.45-107.
• Yiğit, Ahmet, “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Edirne Kadıları ve Mühimme Defterle- rine Göre Vazifeleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XIV/1, s. 157-173.

Toplam 102 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Kaynak Göster

Download or read online: Click here