ABBAS el-AZZÂVÎ (عباس العزاوي; Abbâs b. Muhammed b. Sâmir el-Azzâvî, 1890-1971) Iraklı edip ve tarihçi.
Müellif: Abdülkerim Özaydın
Bağdat’a bağlı Deyâlî’de (ديالي) doğdu. Azze kabilesine mensup olduğu için el-Azzâvî diye anılır. Babasının ölümü üzerine ailesi 1894 yılında Bağdat’a yerleşti. Rüşdiyeyi bitirdikten sonra vakıf medreselerinde dinî ilimler tahsil etti. Bilhassa Mercan ve Câmiu’l-hulefâ medreselerine devam ederek Şeyh Abdullah el-Mevsılî, Mahmud Şükrî el-Âlûsî, Ali Alâeddin el-Âlûsî’den çok faydalandı ve bu sonuncu âlimden icâzet aldı. Irak’ta meşrutiyetin ilânından sonra açılan ve idâdînin son sınıfına tekabül eden “ihtiyat şubesi”ni bitirerek Hukuk Fakültesi’ne girdi. 1921’de fakülteden mezun olduktan sonra avukatlığa başladı. Bu arada tarihe ve özellikle Irak tarihine ilgi duydu ve bu alanda araştırmalara başladı. İlk yazıları, Bağdat’ta yayımlanmakta olan el-Ḳażâʾ mecmuasında çıktı. Şam’daki el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî, Kahire’deki Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye ve Ankara’daki Türk Dil Kurumu’na muhabir üye seçildi. Ayrıca Kahire’deki Cem‘iyyetü’d-dirâsâti’t-târîhiyye’nin aslî üyesi olan Azzâvî, Bağdat’ta Lecnetü’t-te’lif ve’t-terceme ve’n-neşr’in başkan vekilliğini yaptı. Tâhâ er-Râvî’nin ölümü üzerine başkan oldu ve komisyonun ilga edildiği 1947 yılına kadar görevini sürdürdü. el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī’nin 1963 yılında feshine kadar da bu kurumda aslî üye olarak çalıştı. 17 Temmuz 1971’de Bağdat’ta vefat etti.
Abbas el-Azzâvî, 3500 kadarı yazma olan çok zengin bir kütüphane kurmuştu. Hocası Mahmud Şükrî el-Âlûsî ve diğer Irak ulemâsının kitaplarını toplamak suretiyle meydana getirdiği kütüphanesi bilhassa yazmalar bakımından çok kıymetlidir. Vefatından sonra kitaplarının tamamı, muhtelif notları, mektupları, topladığı hat örnekleri ile levhalar 1972 yılında, Bağdat’ta bulunan el-Müessesetü’l-âmme li’l-âsâr’ın yazmalar bölümünde “Mahtûtâtu Abbâs el-Azzâvî” adıyla araştırmacıların hizmetine sunuldu. Aynı kütüphane uzmanlarından Üsâme Nâsır en-Nakşibendî ve Zamyâ Muhammed Abbas tarafından konularına göre hazırlanan açıklamalı “Azzâvî Yazmaları Kataloğu”, el-Mevrid mecmuasının XI/4. sayısından itibaren yayımlanmaya başlamıştır (Bağdat 1982, s. 113-130).
Irak’ta yaşayan çeşitli kabilelerin tarihi ile bazı mezhepler Azzâvî’nin özellikle ilgisini çeken konular olmuştur. Aynı zamanda İslâm-Türk Ansiklopedisi’nin yazarları arasında yer alan Azzâvî, Irak’ın tarihî, dinî ve edebî hayatına dair çok sayıda eser ve makale yazmıştır. Yirmi üçü yayımlanmış olan kitaplarının sayısı, baskıya hazır fakat henüz neşredilmemiş olanlarla birlikte, doksan sekize ulaşmaktadır. Neşredilmemiş kitapları, oğlu tarafından Bağdat’ta bulunan el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī kütüphanesine teslim edilmiştir. Bunlar arasında Târîḫu’l-edebi’t-Türkî fi’l-ʿIrâḳ ve el-Ḫaṭṭu’l-ʿArabî fî Türkiya gibi eserler de bulunmaktadır. Hayatta iken neşredemediği pek çok makalesi ise vefatından sonra oğlu Fâzıl Azzâvî tarafından, konularına göre ayrılarak çeşitli Arapça dergilerde zaman zaman yayımlanmaktadır.
Azzâvî, kaynaklara tamamiyle vâkıf olmakla beraber eserlerinde tarihî, sosyal ve siyasî olayları sebep-sonuç ilişkileri açısından ele almak yerine, daha çok dış görünüşlerinden hareket ederek değerlendirir. Çeşitli kaynaklardan derlediği ve doğruluğuna inandığı bilgileri aktardıktan sonra, doğrudan veya dolaylı olarak hatıra gelecek sebep ve ihtimallerin düşünülmesini okuyucuya bırakır. Eserlerini telifleri, tercümeleri ve neşre hazırladıkları olmak üzere üç bölümde ele almak mümkündür. Ayrıca pek çok gazete ve dergide çeşitli konularda makaleler neşretmiştir. Yayımlanmış belli başlı eserleri şunlardır:
a) Telif Eserleri. 1. Târîḫu’l-ʿIrâḳ beyne iḥtilâleyn. Moğol istilâsından 1917 yılına kadar Irak tarihini ihtiva eden bu eserinde, İslâm tarih yazıcılığı geleneğine bağlı kalarak, olayları kronolojik sıra ile anlatır. Kitapta Irak’taki vakıf eserlerin tarihine dair zengin bilgiler vardır. Eser sekiz cilt halinde yayımlanmıştır (Bağdat 1935-1956).
2. Târîḫu’l-Yezîdiyye ve aṣlu ʿaḳīdetihim (Bağdat 1935). Yezîdîliğin doğuşu, esasları, Yezîdîler’in inanış, yaşayış ve âdetleri hakkında bilhassa gözlemlerine dayanarak önemli bilgiler verir. Aynı konudaki çalışmalarıyla tanınan Fransız müsteşriki R. Lacot, Azzâvî’nin bu eserini, benzeri birçok kitap arasında bir ana kaynak kabul etmiş ve çalışmalarında ondan çok faydalanmıştır.
3. ʿAşâʾirü’l-ʿIrâḳ (I-IV, Bağdat 1937-1956). Irak’ta yaşayan kabileler hakkında kaleme alınmış derli toplu ilk eserdir. Kaynaklardan toplanan bilgilere, müellifin görüştüğü kabile reislerinden elde ettiği mâlûmat ilâve edilmiş, böylece kitaplara girmemiş pek çok orijinal bilgi derlenmiştir. Eserde göçebe ve yerleşik kabileler tanıtılmış, yaşayış ve âdetleri hakkında bilgiler verilmiştir. Müellif yalnız elde edebildiği bilgileri aktardığından bazı kabilelere 40-50 sayfa yer verdiği halde, bazılarını bir iki sayfada anlatmıştır.
4. el-Mûsîḳa’l-ʿIrâḳıyye fî ʿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân (Bağdat 1951).
5. Târîḫu ʿilmi’l-felek fi’l-ʿIrâḳ ve ʿalâḳātühû bi’l-aḳṭâri’l-İslâmiyye ve’l-ʿArabiyye (I-II, Dımaşk 1953). Bu eser daha sonra bazı ilâvelerle yeniden yayımlanmıştır (Târîḫu ʿilmi’l-felek fi’l-ʿIrâḳ ve ʿalâḳātühû bi’l-aḳṭâri’l-İslâmiyye ve’l-ʿArabiyye fi’l-ʿuhûdi’t-tâliye li-eyyâmi’l-ʿAbbâsiyyîn, Bağdat 1378/1958).
6. et-Taʿrîf bi’l-müʾerriḫîn fî ʿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân (Bağdat 1376/1957).
7. Târîḫu’n-nuḳūdi’l-ʿIrâḳıyye li-mâ baʿde’l-ʿuhûdi’l-ʿAbbâsiyye (Bağdat 1377/1958).
8. Ẕikrâ Ebi’s̱-s̱enâʾ el-Âlûsî (Bağdat 1958).
9. Târîḫu’ḍ-ḍarâʾibi’l-ʿIrâḳıyye min ṣadri’l-İslâm ilâ âḫiri’l-ʿahdi’l-ʿOs̱mânî (Bağdat 1959).
10. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî fi’l-ʿIrâḳ (I-II, Bağdat 1381-82/1961-62).
11. en-Naḫl fî Târîḫi’l-ʿIrâḳ (Bağdat 1962).
12. Ḫaṭṭu’l-Muṣḥafi’ş-şerîf ve’l-ḫaṭṭâṭ eş-Şâh Maḥmûd en-Nîsâbûrî (Bağdat 1967).
b) Tercümeleri. 1. Riḥletü’l-münşiʾi’l-Baġdâdî (Bağdat 1948). Farsça’dan tercüme.
2. Feylesûfü’l-ʿArab Yaʿḳūb b. İsḥâḳ el-Kindî (Bağdat 1963). İsmâil Hakkı İzmirli’nin Arap Filozofu Kindî adlı eserinin tercümesidir.
c) Neşre Hazırladığı Eserler. 1. Ebü’l-Meâlî Muhammed b. Râfi‘, Münteḫabü’l-muḫtâr fî târîḫi ʿulemâʾi Baġdâd (Bağdat 1938).
2. İbn Hassûl, Tafżîlü’l-etrâk ʿalâ sâʾiri’l-ecnâd. Bu eser Azzâvî’nin mukaddimesiyle birlikte Şerefeddin Yaltkaya tarafından Türkçe’ye çevrilerek Arapça metniyle birlikte yayımlanmıştır (TTK Belleten, XIV-XV/1940, s. 235-266).
3. İbn Dihye el-Kelbî, en-Nibrâs fî târîḫi ḫulefâʾi beni’l-ʿAbbâs (Bağdat 1946).
4. Kadı Ali b. Hanzale, Simṭu’l-ḥaḳāʾiḳ (Dımaşk-Beyrut 1953).
BİBLİYOGRAFYA
ed-Delîlü’l-ʿIrâḳıyyü’r-resmî, Bağdad 1936, s. 898.
Brockelmann, GAL Suppl., III, 497.
K. Avvâd, Muʿcemü’l-müʾellifîne’l-ʿIrâḳıyyîn, Bağdad 1969, II, 197-199.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), III, 266.
Kehhâle, el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 321-322.
M. Fuad Köprülü, “Abbâs al-‘Azzâvî, Târih-i ‘Irâk”, VD, II (1942), s. 465-468.
W. Rajkowski, “‘Abbas al-‘Azzâwi an Iraqi Historian”, IC, XXVII (1953), s. 37-41.
[Ali Cevad et-Tahir (?)], “el-Üstâẕ ʿAbbâs el-ʿAzzâvî”, Mecelletü’l-ʿArab, VI/1, Riyad 1971, s. 66-71.
Üsâme Nâsır en-Nakşibendî – Zamyâ Muhammed Abbâs, “Maḫṭûṭâtü’l-ʿAzzâvî”, el-Mevrid, XI/4, Bağdad 1982, s. 113-130.
[T. H.], “Abbas Azzâvî”, İTA, II, 80-82.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 22-23 numaralı sayfalarda yer almıştır.