ABBÂSÎ, Abdürrahîm

17 Ramazan 867 (5 Haziran 1463) tarihinde Kahire’de doğdu. Aslen Hamalı olup Hz. Peygamber’in amcası Abbas’ın soyundan gelen bir aileye mensuptur. Kahire’de ilk eğitimini aldıktan sonra başkadı Muhammed b. İbrrâhim et-Tetâî, Muhyiddin Kâfiyeci, Emînüddin Aksarâyî, Sirâceddin el-Abbâdî, Celâleddin el-Bekrî, Ebû Abdullah İbn Kāsım el-Gazzî, Muhammed b. Kāsım ve Fahreddin Osman ed-Deymî gibi âlimlerden ilim tahsil etti. Hadis, tefsir, dil ve edebiyatta ilerledi. Kur’an’ı hıfzetti ve Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’ini, Tâceddin es-Sübkî’nin Cemʿu’l-cevâmiʿini, İbn Mâlik et-Tâî’nin el-Elfiyye’sini, Kazvînî’nin Telḫîṣü’l-Miftâḥ’ını tamamen, Sirâceddin el-Urmevî’nin Meṭâliʿu’l-envâr’ını ise kısmen ezberleyerek Mısır’daki hocalarına arzetti. Dımaşk bölgesinde Muhibbüddin el-Busravî’den fıkıh, Şeref b. Îd’den dil, aruz, mantık dersleri aldı (Sehâvî, IV, 179). Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’yi hocalarından okuyup icâzet aldı ve okutup icâzet verdi. Dımaşk’ta Zâhiriyye, Nâsıriyye ve Azrâiyye medreselerinde hocalık yaptı. Hanbelî mezhebine mensup bir aileden geldiği halde Şâfiî mezhebini benimsedi (Heinrichs, II, 14).

Dımaşk’ta 893’te (1488) tayin edildiği sır kâtipliği görevini 905 (1499) yılına kadar sürdürdü. 897’de (1492) Dımaşk’tan hacca gitti. Memlük Hükümdarı Kansu Gavri’nin elçisi olarak Sultan II. Bayezid döneminde İstanbul’a gönderildi, yazdığı Ṣaḥîḥ-i Buḫârî şerhini padişaha takdim etti. Padişah da kendisini ödüllendirdi ve inşa ettirdiği medresede hadis okutmasını teklif etti, ancak kendisi özür beyan ederek Mısır’a döndü. Yavuz Sultan Selim’in Mısır’ı fethinden (1517) sonra İstanbul’a yerleşti, vefatına kadar İstanbul’da kaldı ve bu şehirde vefat etti (Taşköprizâde, s. 246). İyi huylu, güler yüzlü, mütevazi, cömert ve takvâ sahibi olduğu, bazan kırk gün süren halvete girdiği nakledilmektedir (Gazzî, II, 162). Pek çok kaynakta şiir bilgisi ve şiir zevkine sahip bulunduğu, dönemindeki şairlerin şiirlerini kendisine sunduğu, Kanûnî Sultan Süleyman döneminde Rodos’un fethi münasebetiyle padişahı öven şiirler kaleme aldığı zikredilir (a.g.e., II, 161). Bazı şairler ona muâraza yazmış (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1919), Âişe el-Bâûniyye ile aralarında manzum yazışmalar olmuştur. Eserlerinde yüksek seviyede bir üslûp kullandığı görülür.

Eserleri. 1. Şerḥu’l-Buḫârî. Kahire’de 905 veya 906 (1500) yılında tamamlandığı tahmin edilen eser kaynaklarda Şerḥ ʿale’l-Buḫârî, Feyżü’l-Bârî bi-şerḥi ġarîbi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî ve Şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr li’l-Buḫârî adlarıyla da geçmektedir. Şerḥu’l-Buḫârî Mecdüddin İbnü’l-Esîr’in el-Muṣannef’i tarzında yazılmış, hadislerin isnadları zikredilmeden alfabetik olarak sıralanıp şerhedilmiş ve her bölümün sonunda hadislerde geçen garîb kelimeler açıklanmıştır. Burhâneddin İbn Ebû Şerîf, Seriyyüddin İbnü’ş-Şıhne ve Radıyyüddin el-Gazzî eser için takrizler kaleme almıştır. Şerhin yazma nüshaları İstanbul kütüphanelerinde bulunmaktadır (DİA, VII, 121). Bunun dışında İstanbul’da iken yazmaya başlayıp tamamlayamadığı Ṣaḥîḥ-i Buḫârî şerhinin de olduğu belirtilmektedir (M. Halîl el-Halâyile, s. 11). 2. Şerḥ ʿalâ Maḳāmâti’l-Ḥarîrî (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 563). 3. Şerḥ ʿale’l-Ḫazreciyye fî ʿilmi’l-ʿarûż (M. Halîl el-Halâyile, s. 11). Abdullah b. Muhammed el-Hazrecî’nin kasidesinin şerhidir. Şerhin yazma nüshaları el-Cevâhirü’s-seniyye fî şerḥi’l-Ḫazreciyye adıyla Vakıflar Genel Müdürlüğü Ankara Bölge Müdürlüğü (nr. 244/3) ve Kastamonu İl Halk (nr. 477/6) kütüphanesinde bulunmaktadır. 4. el-Mevâʾidü’l-vefiyye bi-şerḥi şevâhidi’l-Ḫazreciyye (Brockelmann, I, 546; II, 394). 5. Meʿâhidü’t-tenṣîṣ ʿalâ şevâhidi’t-Telḫîṣ. Hatîb el-Kazvînî’nin Telḫîṣü’l-Miftâḥ’ında geçen şâhid beyitlerin şerhi yanında eserde şairlerin biyografilerinden de söz edilmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 477). En önemli kitaplarından olan bu telifinde Abbâsî’nin edebiyat, edebî tenkit ve belâgat geleneğini iyi bildiği, geniş ilmî birikime ve kültüre sahip olduğu görülmektedir. Eserde yer alan bilgiler edebiyat, tenkit ve belâgatın temel meselelerini kapsamakta, konular divanlar, sözlükler, tarih, dil, edebiyat ve biyografi kitaplarına başvurularak örnek ve nüktelerle açıklanmaktadır (M. Halîl el-Halâyile, s. 34-50). Eseri Ahmed b. Ahmed el-Acemî el-Vefâî ve Bedreddin el-Gazzî ihtisar etmiştir (Abdülbâsıt b. Mûsâ el-Almevî, s. 16). Meʿâhidü’t-tenṣîṣ’in Kahire’de (1274, I-II, 1316) ve kenarında Ali b. Zâfir el-Ezdî’nin Bedâʾiʿu’l-bedâʾih’i ile birlikte Bulak’ta (I-II, 1278) baskıları yapılmış, ilmî neşri Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd tarafından gerçekleştirilmiştir (Beyrut 1366; I-IV, Kahire 1367/1947). Eser üzerine Yûsuf Avaz er-Rîmâvî Beyrut’taki Saint-Joseph Üniversitesi’nde (Câmiatü’l-Kıddîs Yûsuf) ʿAbdürraḥîm el-ʿAbbâsî ve cühûdühü’l-belâġıyye fî kitâbihî Meʿâhidi’t-tenṣîṣ ʿalâ şevâhidi’t-Telḫîṣ adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır (1996). 6. Nażmü’l-vişâḥ ʿalâ şevâhidi Telḫîṣi’l-Miftâḥ. Meʿâhidü’t-tenṣîṣ’in ihtisar edildiği bir eser olup (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1964) bir nüshası Konya Karatay Yusuf Ağa Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 499/1). 7. Ḥâşiye ʿalâ şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿAcem li-Ṣalâḥiddîn eṣ-Ṣafedî (Kehhâle, V, 205). 8. Mineḥu Rabbi’l-beriyye fî fetḥi Rodos el-ebiyye. Rodos’un Kanûnî Sultan Süleyman tarafından fethi üzerine yazılan bir kasidedir (a.g.e., V, 206). Faysal Abdullah el-Kendirî kasideyi Rodos tarihine ilişkin bir incelemeyle birlikte yayımlamıştır (Ḥavliyyâtü Külliyyeti’l-âdâb, sy. XVIII [Küveyt 1997], s. 122 vd.). 9. Şiʿru ʿAbdirraḥîm el-ʿAbbâsî. Abbâsî’nin muhtemelen çoğu kaybolmuş şiirlerinden çeşitli kaynaklarda dağınık halde bulunan bir kısmı Abdürrâzık Huveyzî tarafından derlenip yayımlanmıştır (Kahire 2006). 10. Enfaʿu’l-vesâʾil ilâ ebdeʿi’r-resâʾil (nşr. Abdürrâzık Huveyzî, Kahire 2006). 11. Ünsü’l-ervâḥ bi ʿursi’l-efrâḥ. Kanûnî Sultan Süleyman’a, sadrazam Lutfi Paşa’ya, Emîrülümerâ Hadım Süleyman Paşa ile Pîrî Mehmed Paşa’ya methiyeler içeren bu inşâ kitabı Mihrimah Sultan ile Rüstem Paşa’nın evlenmesi dolayısıyla 1539’da yazılmıştır (Heinrichs, II, 19; Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî, nr. 47/Edeb, 20 varak).

BİBLİYOGRAFYA
Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, IV, 178-179; Taşköprizâde, eş-Şeḳāʾiḳ, s. 246, 247; Abdülbâsıt b. Mûsâ el-Almevî, el-ʿİḳdü’t-telîd fi’ḫtiṣâri’d-Dürri’n-naḍîd (nşr. Mervân b. el-Atıyye), Kahire 2004, s. 16; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâʾire, II, 161-165; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 477, 551; II, 1037, 1919, 1964; İbnü’l-İmâd, Şeẕerât (Arnaût), X, 651; Brockelmann, GAL Suppl., I, 546; II, 394; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 563; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, V, 205-206; M. Reşâd Halîfe, Medresetü’l-ḥadîs̱ fî Mıṣr, Kahire 1403/1983, s. 62, 63; Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), III, 345; M. Berekât Ebû Ali, et-Teṭavvürü’l-edebî fî Kitâbi Meʿâhidi’t-tenṣîṣ, Amman 1984, tür.yer.; M. Halîl el-Halâyile, el-Muṣṭalaḥu’l-belâġī fî Meʿâhidi’t-tenṣîṣ ʿalâ şevâhidi’t-Telḫîṣ li-ʿAbdirraḥîm el-ʿAbbâsî, Amman 2006, s. 11-12, 34-50; W. P. Heinrichs, “‘Abd al-Rahīm al-‘Abbāsī (al-Sayyid ‘Abd al-Rahīm)”, Essays in Arabic Literary Biography 1350-1850 (ed. J. E. Lowry – D. J. Stewart), Wiesbaden 2009, II, 12-20; M. Yaşar Kandemir, “el-Câmiu’s-sahîh”, DİA, VII, 121.