ABDÜLAZÎZ es-SEMÎNÎ

1130’da (1717-18) Vargla’da (Vercelân-Ouargla) doğdu. Kırk yaşlarında, Benî Yezkan’da Cerbeli Şeyh Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Sâlih’in derslerine devam etti. Ondan İbâzî fıkhı, kelâm ve hadis okudu. Kısa sürede ilmiyle, zekâ ve takvâsıyla ün yaptı. Hocası Ebû Zekeriyyâ gibi bölgede yeni hareketin öncülüğünü yapan Abdülazîz es-Semînî, Cezayir’in güneydoğusunda Vâdi Mizâb’da İbâzîler’in lideri oldu. Halkı irşad ve ıslah gayesiyle İbâzıyye mezhebinin esaslarını yaymaya çalıştı. Kuzey Afrika’da İbâzî ilmî hareketinin doğmasına da öncülük eden Abdülazîz’in eserleri yalnız orada değil, doğu İslâm dünyasında da mezhebin temel kaynaklarını oluşturdu. İlim, idare ve telifle geçen uzun bir hayatın sonunda Receb 1223’te (1808) Benî Yezkan’da vefat etti.

Bugün İbâzîler’e göre Mizâb’da yaşamış en büyük âlimlerden biri Abdülazîz’dir. En önemli eseri Kitâbü’n-Nîl ve şifâʾü’l-ʿalîl’dir. Eser, Mâlikî âlimlerinden Halîl’in el-Muḫtaṣar’ındaki metodu takip etmekle beraber ondan daha açık ve anlaşılır bir üslûpla kaleme alınmıştır. Kitâbü’n-Nîl, İbâzîler’in daha önce Cerbe, Cebelinefûse, Uman, Nefzâve ve Mizâb gibi bölgelerde oluşturdukları İbâzî fıkhının en önemli kaynaklarına dayanmakta olup basılmıştır (Kahire 1305, I-II). Eser bugün özellikle Güney Cezayir İbâzîleri’nin kendisiyle amel ettikleri ana kaynaktır; ayrıca E. Zeys’in İbâzî hukukuyla ilgili çalışmalarına da temel teşkil etmiştir. Kitâbü’n-Nîl, meşhur İbâzî âlimlerden Muhammed b. Yûsuf Atfiyeş (Ettafeyyiş) tarafından şerhedilmiştir; bu şerh de basılmıştır (Kahire 1342, I-VIII; Beyrut 1973, I-XVII). Abdülazîz’in Tekmîlü mâ eḥalle bihî Kitâbü’n-Nîl (veya Tekmiletü’n-Nîl) adlı eseri de Tunus’ta basılmıştır.

Diğer başlıca eserleri şunlardır: 1. el-Esrârü’n-nûrâniyye. Ebû Nasr Nûh b. Feth el-Melûşâî’nin el-Ḳaṣîdetü’n-nûniyye’sinin şerhi olup namaza dairdir (Kahire 1306). 2. en-Nûr. Dinin temel esaslarına dair olup basılmıştır (Kahire 1306). 3. Meʿâlimü’d-dîn. İbâzî akaidine dair olan bu eser, diğer mezheplerin görüş ve delillerinin red ve tenkidinden ibarettir. 4. el-Verdü’l-bessâm fî riyâżi’l-aḥkâm. Özellikle muhakeme usulüne dair konuları ihtiva eden muamelâta dair muhtasar bir fıkıh kitabıdır. 5. Tâcü’l-manẓûm min düreri’l-minhâci’l-maʿlûm. Bu da İbâzî fıkhına dairdir. 6. Muḫtaṣarü’l-Miṣbâḥ min Kitâbi Ebî Mesʾele ve’l-elvâḥ. Miras hukukuna dair muhtasar bir eserdir. 7. ʿİḳdü’l-cevâhir. Ceytâlî’nin Ḳanâṭırü’l-ḫayrât (Kahire 1307, I-III) adlı eserinin muhtasarı olup akaid ve fıkıh konularını ihtiva eder. 8. Taʿâẓumü’l-mevceyn ʿalâ mereci’l-baḥreyn (Ẕü’n-nûreyn ʿalâ mereci’l-baḥreyn). 9. Muḫtaṣaru ḥuḳūḳi’l-ezvâc. Karı kocanın karşılıklı hak ve görevlerine dairdir. 10. Muḫtaṣaru ḥavâşi’t-tertîb. Rebî‘ b. Habîb el-Ezdî’nin Müsned’i üzerine yapılan hâşiyelerin özetinden ibarettir.

BİBLİYOGRAFYA

E. Zeys, Législation Mozabite, son origine, ses sources, son présent, son avenir, Paris 1886.

a.mlf., “Le mariage et sa dissolution dans la législation mozabite”, La Revue algérienne de législation et de jurisprudence, Alger 1887-88.

Ettafeyyiş, Risâle fî baʿżi tevârîḫi ehli Vâdî Mizâb, Cezayir 1326/1908, s. 47-48.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 692; II, 697, 892.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 135.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, V, 239.

Ali Yahyâ Muammer, el-İbâżıyye fi’l-Cezâʾir, Kahire 1399/1979, s. 457.

Smogorzewski, ʿAbd al-ʿAzīz, ses écrits et ses sources (yayımlanmamış).

C. Motylinsky, “Bibliographiè du Mzab”, Bulletin de correspondance africaine, III, Alger 1885, s. 15-72.

a.mlf., “L’Aqida des Abadhites”, Recueil de Mémoires et de Textes, Alger 1905, s. 505-545.

J. Schacht, “Bibliothèques et manuscrits abadites”, RAfr., C (1956), s. 375-398.

A. de Motylinski, “Abdülaziz”, İA, I, 61.

a.mlf. – [T. Lewicki], “ʿAbd al-ʿAzīz b. al-Hād̲j̲d̲j̲ İbrāhīm”, EI² (Fr.), I, 58-59.