Ebü’l-Hasen Abdülgāfir b. İsmâil b. Abdilgāfir el-Fârisî (ö. 529/1134-35)
451’de (1059) Nîşâbur’da doğdu. Çocukluk yılları hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Muhaddis bir aileye mensup olup ilk hadis hocaları babası İsmâil, Kuşeyrî’nin kızı olan annesi Emetürrahîm, dedesi İmam Kuşeyrî, anneannesi Fâtıma bint Ebû Ali ed-Dekkāk’tır. Tefsir ve usûl-i fıkıh derslerini de dayıları Ebû Sa‘d Abdullah ve Ebû Saîd Abdülvâhid’den okumuştur. Baba tarafından dedesi Abdülgāfir b. Muhammed de devrin ileri gelen muhaddislerindendi. Daha sonra Nîşâbur’un tanınmış muhaddislerinden hadis tahsil etti. İlmini ve hadis kültürünü geliştirmek maksadıyla Gazne, Hindistan ve Hârizm’e seyahatler yaptı. İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’den dört yıl fıkıh ve hilâf ilmi okudu. Nihayet Şâfiî fıkhında meşhur bir âlim oldu. Daha sonra kendisine Nîşâbur hatipliği verildi. Mescid-i Akıl’de pazartesi günleri ikindi namazından sonra talebelerine yıllarca hadis yazdırdı (imlâ etti). 529 (1134-35) yılında Nîşâbur’da vefat etti; İbn Kesîr’in onu 551 yılında vefat edenler arasında zikretmesi bir yanlışlık sonucu olmalıdır.
Eserleri. 1. Kitâbü’l-Erbaʿîn. Kırk hadis ihtiva eden bu risâle Berlin Kütüphanesi’nde (nr. 1463) bulunmaktadır.
2. Mecmaʿu’l-ġarâʾib ve menbaʿu’r-reġāʾib. 527 (1133) yılında tamamlandığı bilinen bu alfabetik eser, hadislerdeki “garîb” kelimeleri açıklamaktadır. Süleymaniye (Ayasofya, nr. 4758, 304 varak) ve Murad Molla (Dâmadzâde, nr. 574) kütüphanelerinde birer nüshası bulunmaktadır. Eserin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki (AY, nr. 1805) Mecmaʿu’l-ġarâʾib fî ġarîbi’l-ḥadîs̱ adlı yetmiş yedi varaktan ibaret nüshasının eksik olduğu anlaşılmaktadır.
3. Kitâbü’s-Siyâḳ li-Târîḫi Nîsâbûr. Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Târîḫu Nîsâbûr adlı eserinin 510 (1116) yılına kadar uzanan bir zeylidir. Hal tercümelerini alfabetik sıraya göre veren eserin bir nüshası Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi’nde (İsmail Saib Sencer, nr. 1544), Ẕeylü Târîḫi Nîsâbûr adıyla kayıtlı bulunmaktadır. İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî (ö. 641/1243) tarafından el-Münteḫab min Kitâbi’s-Siyâḳ li-Târîḫi Nîsâbûr adıyla yapılan hulâsasının tek nüshası Köprülü Kütüphanesi’ndedir (nr. 1152, 145 varak). Weisweiler’in ve Ritter’in tavsif ettiği bu nüsha, Richard N. Frye tarafından (1965) ve ayrıca Muhammed Kâzım el-Mahmûdî tarafından neşredilmiştir (Kum 1403/1362 hş.).
4. el-Müfhim li-şerḥi ġarîbi Müslim. Ṣaḥîḥ-i Müslim’de bulunan nâdir kelimeleri açıklayan bu eserin herhangi bir nüshası tesbit edilememiştir. Hediyyetü’l-ʿârifîn’de onun Tenḳīḥu’l-menâẓır li-üli’l-ebṣâr ve’l-beṣâʾir ve Şerḥu Ravżati’l-fâʾiḳīn adlı iki eserinin daha bulunduğu kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
İbn Hallikân, Vefeyât, III, 225.
Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1275-1276.
a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XX, 16-17.
a.mlf., el-ʿİber, II, 435-436.
Sübkî, Ṭabaḳāt (Tanâhî), VII, 171-173.
İsnevî, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, II, 275-276.
İbn Kesîr, el-Bidâye, Kahire 1351-58 ⟶ Beyrut 1401/1981, XII, 235.
Sehâvî, el-İʿlân bi’t-tevbîḫ, s. 284.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 308, 550; II, 1011, 1602.
Weisweiler, s. 115 (nr. 81).
Brockelmann, GAL, I, 449; GAL (Ar.), VI, 245-246; Suppl., I, 629.
Sezgin, GAS, I, 222.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, V, 267.
Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü maḫṭûṭâti Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1987, I, 589-590.
H. Ritter, “Philologika XIII.: Arabische Handschriften in Anatolien und Istanbul”, Oriens (1950), III, 75-76.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 203-204 numaralı sayfalarda yer almıştır.