ABDÜLHAFÎZ el-ALEVÎ

Fas şehrinde doğdu. Babası Sultan Hasan’ın 1894’te ölümü ve yerine kardeşi Abdülaziz’in geçmesi üzerine 1904’te Merakeş valiliğine getirildi. Fas’ta Avrupalı devletlerin nüfuzuna karşı baş gösteren karışıklıklar sırasında, kardeşinin sultanlığını tanımayarak Merakeş bölgesinde istiklâlini ilân etti (16 Ağustos 1907). Böylece Fas ikiye bölünmüş oldu. Abdülhafîz, Alman nüfuzu altındaki kardeşine karşı Fransızlar’ın desteğini sağladı ve onu 19 Ağustos 1908’de mağlûp ederek Fas sultanı oldu. 1906 Cezîretülhadrâ (Algeciras) mukavelesiyle seleflerinin imzaladığı antlaşmaları kabul ettiğine dair teminat vermesi üzerine Batılı devletler tarafından sultan olarak tanındı. Ancak Fas’ta nüfuz mücadelesi içinde olan Fransa ile Almanya arasındaki gerginlik, ülkedeki iç karışıklıklar sebebiyle had safhaya ulaştı. Ağır vergiler ve yabancı nüfuzu, 1911’de bazı kabilelerin ayaklanmasına sebep oldu. Kardeşinin de Miknâs’ta isyan etmesi üzerine zor durumda kalan Abdülhafîz, Fransızlar’dan yardım istedi. General Moinier kumandasındaki Fransız kuvvetlerinin yardımıyla isyan bastırıldı ve Fas şehri muhasaradan kurtarıldı. Karışıklıklardan faydalanmak isteyen İspanya, 1904 antlaşmasına dayanarak Larache ve Kasr’a yerleştiği gibi, Almanya da Agādîr’e savaş gemileri göndererek tâviz koparmak istedi. Ortaya çıkan bunalım Fransa ile Almanya arasında barış yoluyla, fakat Fas’ın zararına olarak halledildi. 4 Kasım 1911’de yapılan antlaşma ile Almanya siyasî iddialarından vazgeçince Fas, Fransız himayesine terkedildi; Abdülhafîz de 30 Mart 1912 tarihli antlaşma ile Fransızlar’ın himayesini kabul etmek zorunda kaldı. Ancak bu himaye antlaşmasına dayanan Fransızlar, sultan hesabına bütün Fas’ı yeniden zaptederek Mareşal Lyautey’i Fas genel valisi tayin ettiler. Fransız himayesinin doğrudan idare şeklini alması üzerine Abdülhafîz de sultanlıktan çekilmeye ve Fransa’ya gitmeye mecbur oldu (12 Ağustos 1912). Bir süre Marsilya’da oturduktan sonra 1913’te hacca gitti. I. Dünya Savaşı sırasında İspanya’ya geçti ve 1914’ten 1925’e kadar burada kaldı. Ülkesine dönmesi yasaklandığı için yeniden Fransa’ya gitti, 4 Nisan 1937’de Enghien’de öldü. Mezarı Fas’tadır.

Siyasî hayatı yanında İslâmî ilimlere de yakın ilgi duyan Abdülhafîz önceleri, Fas’ta yaygın olan sûfî yaşayışına tenkitçi bir gözle bakıyordu. Ancak gözden düşüp tahttan feragat etmeye mecbur kaldıktan sonra Ticâniyye tarikatına girdi ve sûfîliği öven şiirler yazdı. Böylece tahtını kaybetmenin ve ülkesi üzerindeki yabancı nüfuzunun verdiği üzüntüyü bu yolla gidermeye çalıştı. Edebiyat ve İslâm hukuku alanında bazı çalışmaları da bulunan Abdülhafîz’in bu konularla ilgili yayımlanmış eserleri şunlardır: el-ʿAẕbü’s-selsebîl fî ḥalli elfâẓı Ḫalîl (Mâlikî fıkhına dair, Fas 1326); el-Cevâhirü’l-levâmiʿ fî naẓmi Cemʿi’l-cevâmiʿ (fıkıh usulüne dair, Fas 1327); Keşfü’l-ḳınâʿ ʿan iʿtiḳādi ṭavâʾifi’l-ibtidâʿ (bazı mutasavvıf ve bid‘atçılara reddiye, Fas 1327); Naẓmü muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱ (Fas 1327); Yâḳūtatü’l-ḥükkâm fî mesâʾili’l-ḳażâʾ ve’l-aḥkâm (Fas 1327); Neylü’n-necâḥ ve’l-felâḥ fî ʿilmi mâ bihi’l-Ḳurʾânü lâḥ (Kur’an’ın i‘câz ve belâgatına dair bir urcûzedir, Fas 1327).

BİBLİYOGRAFYA

L. Harris, With Moulaī Hafid at Fez behind the scenes in Morocco, London 1909.

Serkîs, Muʿcem, II, 1271-1272.

İbn Zeydân, ed-Dürerü’l-fâḫire, Rabat 1937, s. 117 vd.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 889.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 50-51.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IV, 89.

Ahmed Atıyyetullah, el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, Kahire 1399/1979, V, 100.

Jamil M. Abu’n-Nasr, A History of the Maghrib in the Islamic Period, Cambridge 1987, s. 310-314, 369-371.

H. Terrasse, Histoire du Maroc, Paris 1949.

a.mlf., “ʿAlawīs”, EI² (İng.), I, 357.

G. Yver, “Fas”, İA, IV, 484-485.

G. Deverdun, “Ḥafīẓ (ʿAbd al-)”, EI² (İng.), III, 62.